(Претходен дел)

Кога ги посетив сите министри, наумив да го посетам и Народното собрание. Народното се вика по некој заостанат обичај, а всушност, пратениците ги поставува министерот на полицијата. Штом ќе се смени владата, веднаш се распишуваат нови избори, а тоа значи барем еднаш месечно. Зборот „избори“ во овој случај значи: поставување на пратеници, а потекнува уште од патријархалното општество, кога народот, навистина, покрај другите неволји, ја имал уште и таа здодевна должност да мисли и да се грижи кого ќе го избере за свој претставник. Некогаш така примитивно се вршеле изборите, но во модерната цивилизирана Страдија, таа стара, глупава и денгубна процедура е упростена. Министерот на полицијата си ја зеде врз себе сета грижа народна, та тој поставува, избира наместо народот, а народот не денгуби, не се грижи и не мисли. Според сето ова, природно е тие да се викаат слободни избори.

Така избраните народни претставници се собираат во главниот град на Страдија да решаваат и да заседаваат за разни прашања за земјата. Владата — се разбира, секоја патриотска влада — тука се погрижила, тоа решавање да биде паметно, модерно. И тука владата ја зема врз себе сета должност. Кога ќе се соберат пратениците, пред да се почне со работа, мораат да поминат неколку дена во подготвителна школа, која се вика клуб. Таму пратениците се приготвуваат и вежбаат како подобро да ја од играат својата улога.

Сето тоа изгледа како подготовка за претстава в театар.

Владата сама го пишува делото што пратениците ќе го играат во Народното собрание. Претседателот на клубот, како некаков драматург, има должност делото да го проучи и за секоја седница да им ги одреди улогите на пратениците, — се разбира — според нивните способности. На едни им се доверуваат поголеми говори, на други помали; на почетниците уште помали, на некои им се одредува да изговараат само еден збор, „за“ или „против“. (Ова второво многу ретко се случува, и тоа тогаш кога се имитира природноста, по завршеното гласање, ги бројат гласовите за да се види која страна победила; а всушност тоа е определено многу порано пред да се одржи собраниската седница). На некои, кои не можат да се употребат ниту за тоа, им се одредуваат неми улоги, кога се гласа со станување и со седнување. Откако така убаво ќе се разделат улогите, тогаш пратениците одат дома и се приготвуваат за седницата. Необично се изненадав кога видов како пратениците си ги учат своите улоги.

Изутрината станав рано и отидов во градскиот парк да прошетам. Таму полно ученици, деца од нижите училишта и младичи од вишите. Едни шеткаат таму-ваму и го читаат на глас секој својот предмет: кој историја, кој хемија, кој веронаука, и така натаму. Некои пак, двајца по двајца, се преслушуваа од она што го научиле. Кога, одеднаш, меѓу децата здогледав и стари луѓе, кои исто така шеткаа, или седеа, учеа нешто од некакви хартии. Му се приближив на еден старец во народна облека, наслушнав, а тој неколкупати повторуваше една иста реченица.

„Господа пратеници, по повод претресот на овој важен законски проект, поттикнат сум и јас, по убавиот говор на почитуваниот другар Т… М…, во кој е изнесено сето значење и добрата страна на ваквиот закон, да кажам неколку зборови и, всушност, да го дополнам мислењето на почитуваниот говорник пред мене“.

Оваа реченица старецот ја прочита повеќе од десетпати, потоа ја остави хартијата настрана, ја крена главата, замижа малку и почна наизуст:

„Господа пратеници, по почитуваниот другар во кого се…“ — Тука застана, се намурти, молчеше долго, се присеќаваше, па повторно ги зеде хартиите, та пак ја прочита гласно истата реченица. Потоа пак се обиде да ја изговори наизуст, но без успех, згреши. Оваа процедура се повторуваше неколку пати, а успехот беше сè полош. Старецот очајно воздивна, налутено ги турна хартиите и главата ја наведна на градите.

Отспротива, на другата клупа, седеше едно учениче; во рацете ја држеше книгата затворена, па наизуст го кажуваше урокот по ботаника: „Оваа корисна билка расте по мочуришните предели. Нејзиниот корен народот го употребува и како лек…“

Старецот ја крена главата. Кога детето го изговори целиот урок го праша:

— Го научи ли твоето?

— Го научив.

— Да си жив и здрав, синко! Учи сега додека си млад, можеш да паметиш, а штом ќе дојдеш на моиве години, ич!

Никако не можев да си објаснам од каде овие стари луѓе меѓу децата и кој ѓавол ги тера да учат со бели коси. Каква ли е таа школа во Страдија?

Мојата љубопитност стана толку силна, што најпосле, не можејќи да си го објаснам тоа чудо, морав да му пријдам на оној старец, та од разговорот со него разбрав дека е народен пратеник и дека му е одредено во клубот да го научи говорот од кој пред малку ја повторуваше првата реченица…

По учењето на урокот доаѓа преслушувањето, а потоа се држат проби.

Пратениците доаѓаат во клубот и тука си го заземаат секој своето место. Претседателот на клубот седи на посебна маса, и крај него двајцата потпретседатели. До неговата маса е масата за членовите на владата, малку понатаму масата за секретарите на клубот. Првин едниот секретар ги прозива сите по ред а потоа се почнува со сериозна работа.

— Нека станат сите кои треба да ја играат улогата на опозиционери! — наредува претседателот.

Стануваат неколкумина од нив.

Секретарот изброи седум.

— Каде е осмиот? — прашува претседателот.

Никој не се јавува.

Пратениците почнуваат да се обѕрнуваат околу себе, небаре секој сака да рече: „Јас не сум; не знам кој е осмиот!“

Се вртат и тие седуммина и со погледите го бараат својот осми другар, кога еден се присетува и извикува:

— А, па овој овде ја доби улогата на опозиционер.

— Не сум јас, што ме набедуваш!? — вели тој налутено, а гледа во земјата.

— Па кој е? — прашува претседателот.

— Не знам.

— Сите ли се тука? — претседателот го прашува секретарот.

— Сите.

— По ѓаволите, па некој мора да е!

Никој не се јавува. Пак некој почнува да се врти околу себе, па дури и оној кого го посочуваат.

— Нека се јави кој е!

Никој не се јавува.

— Ти си, што не станеш? — му вели претседателот на оној осомничениот.

— Тој е, тој е! — викаат другите и здивнуваат, како кога човек ќе си симне од грбот голем товар.

— Јас не можам да ја играм улогата на опозиционер — вика оној грешник.

— Како не можеш? — прашува претседателот.

— Друг нека биде опозиционер.

— Сеедно е, кој и да е.

— Јас сакам да сум со владата.

— Ама ти си, всушност, со владата, туку така формално мора некој да претставува опозиција.

— Јас не сакам да ја претставувам опозицијата, јас сум со владата.

Претседатолот почна да му објаснува надолго и нашироко и одвај го наговори, откако еден од министрите му вети богата лиферација, каде што може многу да се заработи.

— Но, му благодарам на бога! — извика претседателот сиот испотен, заморен; сега ги имаме осуммина.

Додека претседателот и владата ое објаснија со осмиот опозиционер, та одвај го наговорија, оние седуммина седнаа.

—  Е, сега станете сите опозиционери! — рече претседателот задоволно и ја избриша потта од челото.

Стои само оној едниот.

— Па што значи ова, каде се другите? — викна претседателот надвор од себе од лутина.

— Ние сме со владата! — мрморат оние седуммина.

— Е, баш ни недостига оваа опозиција! — извикува очајно министерот на полицијата.

Настана тишина, здодевна, мачна тиншна.

— Со владата сте — почна сега налутено министерот на полицијата. — Па да не сте со владата, јас не би ве избрал! Сакате ли ние, министрите, да ја играме улогата на опозиција? На идните избори нема бездруго вие да ми доаѓате. За тие осум места ќе оставам народот сам да си избира, па барем ќе си имаме вистински опозиционери.

Најпосле, по долго објаснување, и откако секому му ветија по нешто, се согласија и оние седуммина да ја земат врз себе таа мачна улога. Некому му ветија висока функција, некому голема заработувачка, важно секој да добие награда за толку големата услуга на владата, која ѝ беше важно собранието колку-толку да изгледа вистинско.

Кога сето тоа среќно заврши и се преброди најтешката препрека, претседателот почна да ги преслушува опозиционерите.

— Што е твојата улога? — го праша првиот.

— Мојата улога е да ја интерпелирам влада затоа што државните пари се трошат напразно.

— Што ќе одговори владата на тоа?

— Владата ќе рече дека тоа е порада недостигот од пари.

— Што ќе кажеш ти на тоа?

— Јас ќе речам дека сум наполно задоволен со одговорот на владата и дека молам десетмина пратеници да ме поддржат.

— Седи! — рече претседателот задоволен.

— Каква е твојата улога? — го праша вториот.

— Јас имам да интерпелирам до владата затоа што некои чиновници добиле високи функции преку ред и имаат по неколку големи плати и многу додатоци, додека другите, поспособните и постарите чиновници, ниски функции и не се унапредуваат толку години.

— Добро, што ќе ти одговори владата на тоа?

— Министрите ќе речат дека ги унапредувале преку ред само своите најблиски роднини и луѓето за кои се заземале нивните блиски пријатели, и никого повеќе.

— Што ќе речеш ти на тоа?

— На тоа ќе речам дека сум налолно задоволен со одговорот на владата.

Претседателот го праша третиот која е неговата улога.

— Јас треба најостро да ја нападнам владата затоа што склучува заем под неповолни услови, кога финансиските услови во земјава и без тоа се тешки.

— Што ќе одговори владата?

— Владата ќе рече дека ѝ требаат пари.

— А ти на тоа што ќе речеш?

— Јас ќе речам дека со толку силните причини сум наполно убедан и дека сум задоволен со одговорот.

— Што имаш ти? — го праша четвртиот.

— Да го интерпелирам воениот министер, зошто гладува војската.

— Што ќе рече тој на тоа?

— Нема што да јаде.

— А ти?

— Наполно сум задоволен.

— Седи.

Така ги преслуша и другите опозиционери, и потоа премина на собраниското мнозинство.

Кој си ја беше научил убаво својата улога, беше пофален, а оние кои не си ги научиле улогите не смееја да дојдат на собраниската седница.

Поради неповолните услови во земјата народното претставништво уште на првите седници мораше да пристапи кон решавање на најитните работи. Владата исто така правилно ја разбра својата должност, та за да не се дангуби по ситни прашања, веднаш го постави за решавање законот за уредувањето на морската флота.

Кога слушнав за тоа прашав еден пратеник:

— Вие имате многу морски воени бродови?

— Немаме.

— Колку имате сè на сè?

— Засега немаме ниту еден!

Јас се вчудовидов. Тој тоа го забележа па и нему му стана чудно.

— Што ви е чудно? — ме праша.

— Слушнав дека сте донеле закон за…

— Да, — ме прекина тој — донесовме закон за уредување на флотата, тоа беше потребно, зашто ниту до денеска го немаме тој закон.

— Излегува ли Страдија на море?

— Засега не.

— Па зошто ви е тогаш тој закон?

Пратеникот се насмеа и додаде:

— Нашава земја, господине, нежогаш се граничела со две мориња, а нашите народни идеали се Страдија да биде тоа што била некогаш. Гледате, ние работиме на тоа.

— Е, тоа е нешто друго — реков небаре извинувајќи се. — Сега разбирам, и можам слободно да речам дека Страдија навистина ќе стане голема и моќна, кога за неа така искрено и пожртвувано се грижите и додека има толку мудра и родољубива управа како сега.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Утредента го посетив министерот на полицијата. Пред министерот многу вооружени момци со намуртени лица, зашто веќе два-три дена не тепале граѓани, што е обичај во оваа строго уставна земја.

Ходниците и чекалната преполни со народ што сака да ода кај министерот.

Кого сè го нема тука! Некои се елегантно облечени, со цилиндри на главите, некои пак парталави, испокинати, едни пак во некакви шарени униформи, со сабји на колковите.

Не сакав веднаш да му се јавам на министерот, за да поразговарам малку со тие секакви луѓе.

Првин стапив во разговор со еден отмен, млад господин, и тој ми рече дека дошол да бара државна служба во полицијата.

— Вие сте, изгледа, учен човек; сигурно веднаш ќе добиете државна служба? — го прашав.

Младиот човек се штрекна од прашањето и плашливо се сврти околу себе да се увери дали некој го чу и му обреа внимание на моето прашање. Кога виде дека сите други меѓу себе се зафатени во своите разговори, претресувајќи ги своите неволи, здивна, а потоа со главата ми даде знак да зборувам потивко и претпазливо ме повлече за ракавот за да се тргнеме малку понастрана, подалеку од другите.

— И вие сте дојден да барате служба? — ме праша.

— Не. Јас сум странец, патник. Сакам да зборувам со министерот.

— Затоа вие толку гласно велите дека како учен човек веднаш ќе добијам служба! — ми рече тој шепотејќи.

— Зар не смее тоа да се рече?

— Смее, но мене ќе ми наштети.

— Како ќе ви наштети, зошто?

— Затоа што во оваа струка, овде, во нашава земја, не трпат учени луѓе. Јас сум доктор по правни науки, но тоа го кријам и не смеам никому да му го кажам: зашто, ако разбере министерот, не ќе добијам служба. Еден мој другар, исто така учен, за да добие служба, мораше да поднесе уверение дека никогаш ништо не учел, па така доби служба, и тоа веднаш убаво место.

Поразговарав уште со неколкумина, а меѓу другите и со еден униформиран чиновник, кој ми се пожали дека уште не добил класа, а создал вина за предавство на петмина што ѝ припаѓаат на опозицијата.

Јас го тешев поради таквата страшна неправда што се правела кон него.

Потоа разговарав со еден богат трговец, кој многу ми раскажуваше од своето минато а од сето тоа го запаметив само тоа дека пред неколку години го држел првиот хотел во некое помало гратче и дека настрадал поради политика, за што е оштетен со неколку стотини динари; но веднаш по еден месец, кога дошле на власт неговите луѓе, добил добра лиферација на која заработил голем капитал.

— Притоа — ми рече — падна кабинетот.

— Па пак ли настрадавте?

— Не, се повлеков од политичкото поле. Навистина, во почетокот го помагав нашиот политички весник со пари, но не одев на гласање, ниту пак се истакнував во политиката. Од мене е доста и толку. Другите не правеа ни толку… А и ме замори политиката. Зошто му е на човека да се мачи цел век! Сега дојдов кај господин министерот да го замолам за идните избори народот да ме избере за народен пратеник.

— Па, сигурно тоа народот го избира?

— Па, како да ви речам?… Да, народот го избира, така е според уставот; но обично ќе биде избран оној, кого го сака полицијата.

Кога така се изнаразговарав со публиката, му пријдов на момчето и му реков:

— Сакам да излезам пред господинот министер.

Момчето ме погледна намуртено, гордо, со некаков преѕир, па рече:

— Чекај! Гледаш колку луѓе чекаат тука?!

— Јас сум странец, патник, и не можам да одлагам — реков учтиво и се поклонив пред момчето.

Зборот странец имаше силно влијание, и момчето веднаш некако збунето јурна во министеровата канцеларија.

Министерот веднаш ме прими љубезно и ми понуди да седнам, бидејќи пред тоа, се разбира, кажав кој сум и како се викам.

Министерот беше слаб човек, со груб, суров израз на лицето, што одбива од себе, иако тој се трудеше да биде што пољубезен.

— Па како ви се допаѓа овде кај нас, господине? — ме праша министерот, смејќи се студено без срце.

Јас најласкаво се изразив за земјата и за народот, па додадов:

— А особено можам да ѝ честитам на оваа прекрасна земја на мудрата и умна управа. Не знам, просто, на што човек побргу да се восхитува!

— Тхе, би можело и подобро да биде, но ние се трудиме колку што можеме! — рече надуено, задоволен од мојот комплимент.

— Не, не господине министре, без ласкање, подобро и не може да се посака. Гледам, народот е многу задоволен и среќен. За овие неколку денови имаше толку празнувања и паради! — реков.

— Така е, но во тоа народно расположение има малку и мои заслуги, затоа што успеав во уставот, покрај сите слободи што му се дадени на народот и наполно загарантирани, да го внесам уште и ова:

„Секој граѓанин на земјата Страдија мора да биде расположен и весел и со радост да го поздравува секој важен настан и секоја постапка на владата, со многубројни депутации и со депеши.“

— Знам, но како може тоа да се изведе, господине министре? — го прашувам.

— Многу лесно, зашто секој мора да се покорува на законите на оваа земја! — одговори министерот и го направи лицето важно, достоинствено.

— Убаво, — забележав — но ако тоа е некаква неповолна работа за народот и за неговите интереси, како и за интересите на земјата? Ете, како на пример, вчера разбрав од господинот министер претседател дека на север е затворан извозот на свињи; а со тоа, окако што изгледа, земјата ќе претрпи голема штета.

— Така е, но тоа мораше да се случи; па пак уште денес-утре ќе стигнат толку депутации од сите краишта на Страдија за тоа и ќе му честитаат на министерот претседател на толку мудрото и тактичко водење на политиката со таа соседна и пријателска земја! — рече министерот воодушевено.

— Тоа е прекрасно, и такво мудро уредување може само да се посака, а слободен сум и јас, како странец, искрено да ви честитам на тој генијален закон, кој настанал со вашата заслуга, а кој ја усреќил земјата и ги спречил сите грижи и неволи.

— За секој случај, ако народот случајно заборави да ги извршува своите обврски според законот, предвидувајќи го и тој најлош случај, пред три дни пратив доверлив распис до сите полициски власти во земјата и строго им препорачав по тој повод народот да доаѓа во што поголем број и да му честита на министер претседателот.

— Но ако по некој ден се отвори извозот на свињите, што мислите тогаш? — го запрашав учтиво и љубопитно.

— Ништо попросто: ќе пратам друг доверлив распис, во кој исто така ќе ѝ наредам на полицијата народот да доаѓа во што поголем број на честитање. Тоа така мора да оди, во почетокот потешко, но постепено народот ќе се навикне, па ќе доаѓа и сам.

— Така е, имате право! — реков изненаден со овој одговор на министерот.

— Сè може да се направи, господине, само ако се сака, и ако има слога. Ние во кабинетот си помагаме еден со друг за да се изврши најточно наредбата на секој член од владата. Ете, видете, денеска министерот за просвета ми испрати еден свој распис и јас да го помогнам и да им наредам на сите полициски органи во моето подрачно министерство строго да се придржуваат кон расписот на министерот за просвета.

— Некоја важна работа, ако смеам да прашам!

— Многу важна. Всушност, неодложна; и јас ги направив потребните чекори. Еве, видете — рече и ми подаде во раката лист хартија.

Почнав да го читам:

„Се увидува дека секој ден сè повеќе и повеќе почнува да се расипува јазикот кај нашиот народ, и некои граѓани одат толку далеку, што дури ја забораваат наредбата која гласи: ’Народниот јазик не смее да го расипува ниту еден граѓанин, ниту да ги из вртува зборовите во реченицата и да употребува одделни форми спротивни од пропишаните и утврдените правила што ги пропишува посебниот одбор од граматичари’, почнаа дури и зборот гнев, за жал, дрско, и без никаков срам, да го изговараат гњев. За да не се случуваат и во иднина вакви појави кои можат да имаат многу големи и лоши последици за нашата мила татковина, ви наредувам со силата на власта да го заштитиме зборот гнев, што така го унакажале, и строго да го казните според законот секој оној кој овој или некој друг збор, или пак граматичката форма на зборот своеволно ќе ја менува, не внимавајќи на јааните законски одредби“.

— Па зар за ова се казнува? — прашав запрепастен од чудо.

— Се разбира, зашто тоа веќе е покрупна работа. За ваков случај се казнува виновникот од десет до петнаесет дена затвор ако се докаже неговата грешка со сведоци!

Министерот малку помолче па продолжи:

— За ова треба да размислите, господине! Тој закон, со кој имаме право да го казнуваме секого ако неправилно ги употребува зборовите и прави граматички грешки, има непроценливи вредности уште и од финансиско и политичко гледиште. Размислете, па ќе дојдете до правилното гледиште на сета таа работа!

Се обидувам да се задлабочам во мислите, но никаква паметна идеја не ми доаѓа на памет. Што повеќе мислев, сè помалку ја разбирав смислата на зборовите од министерот, сè помалку знаев на што мислам. Додека се мачев со тој безуспешен обид да размислувам за чудниот закон, во таа уште почудна земја, министерот ме гледаше со задоволна насмевка затоа што странците одблизу не се толку разумни, толку досетлив сој, како народот во земјата Страдија, кој може да измисли нешто толку паметно што кај друг народ би се сметало дури за чудо.

— Значи, не можете да се сетите?! — рече со насмевка и ме погледна под око, испитувачки.

— Извинете, но никако не можам.

— Е, видете, тоа е најновиот закон што има големо значење за земјата. Прво и прво, казните за таквите вини се наплатуваат во пари, и од тоа земјата има мошне добар приход, што го троши на пополнување на дефицитите што се наоѓаат во касите на начелните пријатели, или на диспозициониот фонд, откаде што се наградуваат приврзаниците на владината политика; друго, тој закон, кој изгледа толку наивен, може да ѝ помогне на владата при изборите на народните пратеници, покрај останатите средства, да обезбеди мнозинство во собранието.

— Па вие, господине министре, велите дека со уставот сте му ги дале на народот сите слободи?

— Така е. Народот ги има сите слободи, но не ги користи! Знаете, како да ви кажам, ние имаме нови, слободоумни закони, што треба да важат; но, некако по навика, а и порадо, повеќе ги употребуваме старите закони.

— Па зошто тогаш сте донесувале нови закони? — се осмелив да прашам.

— Кај нас е таков обичајот, што почесто да се менуваат законите и да ги има што повеќе. Во тоа ние го престигнавме сиот свет. Само за последниве десет години донесени се петнаесет устави, од кои секој беше во важност по трипати, отфрлуван и пак повторно приман, оа така, ниту ние, ниту граѓаните можат да знаат кои закони важат, а кои се отфрлени… Јас сметам, господине, дека во тоа лежи совршенството и културата на една земја! — додаде министерот на крајот.

— Имате право, господине министре; и странците мораат да ви завидуваат на толку мудрото уредување.

Потоа ое поздравувам со господинот министер и излегувам на улица.

(Нареден дел)