(Претходен дел)

Таа мала непријатност што ја претрпе ова добро општество, не остана единствена. Помина извесно време, па се појави еден млад човек кој издаде свои научни трудови.

— Ете ти сега: наука! Глупоста!

Се разбира пак никој не сакаше да ги чита трудовите од младиот научник, а секој со длабоко, дури и со искрено убедување докажуваше дека Бекиќ (така се викаше научникот, кога ќе се преведе на српски) не знае ништо.

— Бекиќ и научни трудови! — доволно беше само тоа да се изговори, па целото друштво да прсне во смеа.

— Тоа кај нас не може да биде. Каква е таа наука, уште кога ја пишува Бекиќ! — зборуваа луѓето, а сите се сложуваа дека тоа, како и се друго може да биде само во странскиот свет.

И младиот научник не само што немаше успех, туку се живо, некако инстинктивно, како по должност, со негодување, ја пречека таа појава.

Небаре целото општество во тоа гледаше некаква заразна болест и почна да се буни и очајно да се бори против таа опасност.

Прашав еден што му направил тој научник.

— Ништо — ми рече тој.

— Па што викаш толку по него?

— Така; не можам да гледам тука да ми се прчи секој шушлак.

— Што се прчи? Човекот се занимава со наука и никому ништо не му прави.

— Не го знам, брате?! Те молам, каква наука? Тоа кај нас не може да биде.

— Што?

— Така. Знам јас колку е тежок секој од нас!

— Дали си ги читал?

— Бог да чува; не сум паднат од небо. Бекиќ и научник — рече иронично и брбна да се смее, а потоа се прекрсти и ни крена рамениците, а со рацете почна да прави движења небаре вели: „Да не му даде господ никому таков срам!“, па додаде;

— Толку луѓе попаметни од него, па не се направија научници, туку тој се најде: среќа по куќата!

И пак се повторија истите работи како и со поетот.

За младиот научник, дури, пронесоа глас како, поради некои научни испитувања, крадел круши од пиљарот. Со тоа се забавуваше општеството неколку дена, слатко смеејќи се, па потоа пукна нов срам.

— Знаеш ли што е ново? — праша еден.

— Имаме научник! — одговори другиот.

— Море тоа е старо, туку научникот го привлекол вниманието на еден критичар!

— Таман работа! Кој е пак тој шутрак?

— Богами, умен критичар, токму според науката на Бекиќ!

— Кој е?

— Бекиќевка!

— Жена му?

— Се разбира. Прекрасно. Го критикувала. Сега главата ја носи заврзана. Белким ќе му дојде умот. Подобра критика не му треба.

— Што станало? — праша оној љубопитно и веќе нестрпливо се готвеше да ја разнесе таа новост понатаму.

— Ништо, само некои Торичелиеви цевки му искршила од главата.

И, се разбира, тука доаѓа до слатка смеа; и пријателите брзо се разделија, за да ја разнесат понатаму пријатната новост.

Тоа стана душевна храна за општеството.

— Сум чул дека си се предал на науката? — прашува на шега еден пријател со друг пријател.

— Може, — вели жената на прашаниот; само нека се чува да не се предадем и јас на критиката.

И пак смеа.

Честопати цела вечер некое друштво се забавуваше со прераскажување на смешните работи за научникот.

Освен тоа, се разбира, на младиот научник му се правеа пречки каде и да се свртеше. Секој сметаше дека му е задача да го пречека погрубо отколку што го пречекувал дотогаш, само затоа што се занимаваше со нешто што не го правеше никој друг, а се разбира, никој друг не сака да прави улавштини, како умен човек, зашто кај нив засекогаш е утврдено правилото за сè што ќе се преземе:

— Остави, те молам, тоа кај нас не може да биде!…

Научникот се бореше, се бореше, па се умори. Го совлада општеството и него, го совлада поради својот углед, и научникот исчезна некаде. Никој за него не чу ништо повеќе.

— Го жалам, грешникот! — го сожалуваа. — Не беше толку лош.

— Тхе, кој му е виновен!

—

По некое време, се појави еден млад сликар. Направи изложба од слики и го очекуваше судот на јавното мислење. Сликите не беа лоши. Единствено јас ги гледав, како странец а од домашните не сакаше никој да отиде на изложбата. Се повтори истото што се случи со поетот и со научникот, и пак, иако сликите никој не ги виде, упорно се тврдеше:

— Сликар, будалска работа! Остави ги тие трици, те молам!… Тоа кај нас не може да биде!

Јавното мислење се нафрли со дрвја и со камења и на сликарот, сè стапи во бојниот ред против таа нова напаст. Таа треска траеше додека не исчезна и младиот сликар, и пак умореното општество, по толку борба, за да ја отстрани бедата од себеси, ја продолжи својата слатка дремка.

—

Само што заспа општеството во најслаткиот сон, кога го разбуди еден млад композитор со свирењето на своите нови композиции.

— Е, ова е веќе безобразие! — вресна навреденото општество триејќи си ги очите.

— Откаде сега оваа напаст?

Но со него побргу се заврши. Пронајде власт (и таа малку си беше прилегнала да поспие слатко и мирно) дека тие композиции го дразнат народот на бунт и, се разбира, младиот композитор поради тоа свирење беше затворен како револуционер.

— Така, се разбира, што ми дрнка тука како будала! — рече јавното мислење задоволно, се проѕевна слатко, се сврти на другата страна и си заспа пак со сладок, длабок сон.

Умни луѓе: музика, какви бакрачи! „Тоа кај нас не може да биде!“

Имаше уште две-три вакви случки и тоа беше сè.

—

Во ова општество така помина секој што сакаше да преземе нешто. И политичарот, и економистот и индустријалецот, секој мораше да пропадне.

Се сетив за еден познат, Србин, и ние ги имаме такви прилично.

Прилично имашлив човек, живееше од своите приходи; јадеше, пиеше, беше задоволен и не трпеше никого што рабогеше, а тој самиот ништо не работеше.

Полничок, тром во одењето, одеше по улица лицето ќе го направеше зловолно, кисело. Се лутеше на сè што само личеше на некаква работа.

Ќе поминеше крај бакалницата. Ќе застанеше ќе кимнеше со главата со преѕир, па налутено ќе изговореше:

„Бакал!… Трици! И тој ми е некаков бакал, како да не го знам! Наредил три-четири чиничиња, па се направил трговец. Да си пукне човек од мака!“

Ќе поминеше, да речеме, покрај железарот, и ќе застанеше. Гледаше со истиот презир, и додаваше налутено, пакосно:

„И тој станал железар! Обесил три-четири синџирчиња на ѕидот, па е трговец… Глупости!… Ме изедоа овие шутраци!“

Така ќе поминеше низ целото место, и пред секој дуќан, па каков и да беше тој и чиј и да беше, ќе застанеше и ќе промрмореше налутено:

„Глупости, и тој нешто прави, како да не го знам?!…“

Раскажувајте му за што сакате и за кого што сакате нешто што работи и презема, тој секого ќе го окара и ќе го омаловажи.

— Го познаваш ли Мика?

— Го познавам! — ќе речеше со здодевност, кисело.

— Гради фабрика?

— Шутрак! Тој и фабрика!… Е, тоа дури ќе ми биде фабрика. Глупост.

— Марко издава весник, — кажете му.

— Марко издава весник!?… Будала! Како да не го знам! Марко и весник!… О, што ме лутат тие секакви шутраци!

За него никој не чинеше. Секого кој само ќе помислеше да преземе некаква работа, веднаш го прогласуваше за будала.

Штета што повеќе немаме такви, но постепено напредуваме, и нема да помине многу време, а има изгледи да ја стигнеме оваа идеална земјичка во која поминав некое време.

—

На мирната површина на застоената, смрдлива водена маса, на која се беше нафатило зеленило, се појавија, излегаа неколку бранчиња, стремејќи се да се оттргнат, да излетаат некаде повисоко, но бргу се вратија кон масата, зеленилото пак покри сè, и мирната површина веќе ништо не ја разниша, никаков бран повеќе не се дигна.

Уф, како се чувствува реата од застоената вода што не се движи! Таа дави, задушува. Давај ветар, да ја раздвижи неподвижната гнила маса!

А ветре никаде…

 

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)

(предишна страница)

Тази малка неприятност, която претърпя това добро общество, не остана единствена. Мина се някое време и ето появи се един млад човек, който издаде своите научни съчинения.

— Сега пък наука! Глупости!

Разбира се, пак никой не искаше да чете трудовете на младия учен, а всеки доказваше с дълбоко, дори с искрено убеждение, че Бекич (така се превежда на сръбски името на учения) не знае нищо.

— Бекич и научни трудове! — Достатъчно беше само това да се каже и цялото общество да прихне от смях.

— В нас не може да има такова нещо. Каква наука, и при това от Бекич! — говореха хората и всичките бяха съгласни, че наука както и всичко друго може да има само в чужбина.

И младият учен не само че нямаше успех, но и всичко живо някак си инстинктивно смяташе за дълг да посрещне с негодувание това явление.

Цялото общество гледаше на това като на някаква заразителна болест и започна да се брани и бори отчаяно против тази опасност.

Попитах едного, какво им е направил този учен?

— Нищо — отговори ми.

— Тогава защо толкова викаш срещу него?

— Така, не мога да търпя всяка шушумига тук да се представя за нещо.

— За какво се представя? Човекът се занимава с наука и на никого нищо не прави.

— Не го ли познавам, брате. Каква наука, моля ти се? У нас не може да има такова нещо.

— Защо?

— Така. Аз зная всеки от нас колко струва.

— Чел ли си трудовете му?

— Пази боже, да не съм луд. Бекич и наука! — каза иронично той и прихна да се смее. След това се прекръсти, сви рамене, разтърси дрехата си с ръка, като че ли искаше да каже: „Да не дава господ на никого такъв срам!“ После добави: — Толкова хора по-умни от него и не станаха учени, че той се намери, хубостникът.

И пак се повториха същите истории както и с поета.

За младия учен дори пуснаха слух, че крадял круши от магазините за някакви научни опити. Обществото се позабавлява с тоя слух няколко дена, посмя се и тогава се разнесе нова история.

— Знаеш ли какво е новото? — пита един.

— Имаме учен! — отговаря друг.

— Ами, това е старо, но за учения се намери критик!

— Тъкмо работа! Кой е този глупак?

— Бога ми, умен критик, тъкмо за Бекичевата наука!

— Кой е той?

— Бекичка!

— Жена му?

— Разбира се. Разкритикувала го чудесно. Сега ходи с превързана глава. Ще се опомни може би. По-добра критика му не трябва.

— Какво е станало — питаше онзи любопитно и с нетърпение се готвеше вече да разнесе по-нататък тази новина.

— Нищо, счупила само някакви Торичелиеви тръби о главата му.

И, разбира се, гръмваше весел смях. Приятелите бързо се разделяха, за да разнесат по-нататък тази приятна новина.

Това стана духовна храна на обществото,

— Научих, че си се отдал ча науката? — подхвърли някой на шега на приятеля си.

— Може — казва жената на запитания, — само да внимава и аз да не се отдам на критика.

И пак смях.

Често пъти цяла вечер обществото се забавляваше с разказване на смешни истории за учения.

Освен това младият учен естествено срещаше пречки навсякъде, където и да се обърне. Всеки смяташе за свой дълг да го посрещне по-неприязнено. отколкото по-рано, само за това, защото се заплесва с неща, които никой друг не прави. А никой умен човек, разбира се, не иска и да прави лудории, защото във всекиго завинаги е утвърдено непоклатимото правило за всяко ново начинание:

— Остави, моля ти се, у нас това не може да стане!…

Младият учен се борѝ, борѝ и се умори. Обществото надви и него. Надви го заради своето добро име и ученият се изгуби някъде. Никой не чу вече нищо за него.

— Съжалявам го, грешния! — съжаляваха го. — Иначе не беше лош.

— Хе, кой му е виновен!

След време се появи някакъв млад художник. Изложи картините си и очакваше присъдата на общественото мнение. Картините не бяха лоши. Аз единствен, като чужденец, ги разгледах, а от местните хора никой не искаше и да отиде. Повтори се същото, което стана и с поета, и учения. И пак въпреки че никой не беше видял картините, твърдяха упорито:

— Художник, глупости! Остави, моля ти се!… У нас това не може да стане!

Общественото мнение обсипа, както се казва, с огън и жупел художника, всичко се нареди в бойните редици срещу тази нова напаст. Тази треска продължи, докато и младият художник не се изгуби, и умореното след толкова борби срещу напастите общество отново продължи своята сладка дрямка.

Тъкмо обществото беше в най-сладък сън, когато един млад композитор го събуди с новите си композиции.

— Е, това вече е безобразие! — екна обиденото общество, потривайки очи.

— Откъде сега пък тази напаст?

Но с него се свърши бърже. Властта откри (и тя беше малко полегнала да си поспи сладко и спокойно), че тези композиции подтикват народа към бунт и заради свиренето си, разбира се, младият композитор беше затворен като революционер.

— Така ами, какво ми дрънка тука като будала — каза общественото мнение доволно, прозя се сладко, обърна се на другата страна и пак заспа сладък дълбок сън.

Умни хора — каква ти там музика, какви глупости! У нас това не може да стане!

Имаше още две-три такива прояви и това беше всичка.

Такава участ сполетяваше всеки, който се залавяше с някакво начинание в това общество. И политик, и агроном, и индустриалец — всеки беше обречен на провал.

Спомням си един познат сърбин, а ние ги имаме доста такива. Доста заложен човек, той живееше от приходите си, ядеше, пиеше, беше задоволен с всичко и не можеше да понася никого, който работи. Самият той нищо не работеше.

Пълничък, с тромава походка, той винаги вървеше по улицата със сърдито, кисело лице. Ядосваше се от всичко, което макар и малко приличаше на някаква работа или труд.

Мине например край бакалницата. Спре, поклати с презрение глава и огорчено изговори:

— Бакалин!… Глупости! Това ми било бакалин, като чели не го познавам! Наредил три-четири чинийки и станал търговец! Изядоха ме тези нищожества!

Мине, да речем, край железаря и се спре. Погледа със същото презрение и добави ядосано, злобно:

— И той ми станал железар! Окачил три-четири верижки на стената и се писал търговец… Бошлаф!… Изядоха ме различни будали!

Така обикаляше целия град и пред всеки дюкян, какъвто и да е и без оглед на кого е, той заставаше и мърмореше сърдито:

— Бошлаф, и той нещо работи, като че ли не го познавам?!

За когото и да му разказвате, щом той работи и предприема нещо ново, той винаги ще го наругае и ще се подиграе.

— Познаваш ли Мико?

— Познавам — отговаря той с досада, кисело.

— Строи фабрйка.

— Глупак! Той и фабрика!… Е, то ще бъде една фабрика… Бошлаф!

— Марко започнал да издава вестник — му казват.

— Марко да издава вестник?! Глупак! Като че ли не го познавам!… Бошлаф! Марко и вестник! О, как ме ядосват тези глупаци!

За него никой не беше добър и годен. Всеки, който дори само помислеше да предприеме някаква работа, той веднага провъзгласяваше за луд.

Жалко, че нямаме повече такива хора. Но макар и бавно, напредваме. Няма да измине много време и — по всичко личи — ще настигнем тази идеална страна, в която прекарах известно време.

—

По гладката повърхност на застоялата, вмирисана водна маса, която е хванала зеленило, се надигаха няколко вълни в копнеж да се откъснат, да отлитнат някъде по-нависоко, но скоро се сляха с масата. Зеленилото пак покри всичко и нищо вече не залюля гладката повърхност, никаква вълна повече не се надигна.

О, как се чувствува смрадът на застоялата вода, която не се движи! Задавя, задушава. Вятър дайте — да раздвижи неподвижната гнила маса!

Отникъде ветрец…

 

Източник: Доманович, Радое, Избрани сатири и разкази, Народна култура, София 1957. (Прев. О. Рокич)