Човек на педесетина години; со среден раст, но силен и крупен; со црна коса, која веќе почнуваше да му белее; лице ниту долгнавесто ниту тркалесто, туку обично; со румени образи, значи црвени, со уште поцрвена мрежичка од жилички на јаболковите коски, со долг нос. Со избричена брада и со големи мустаќи, кои му ја покриваа устата, а на краиштата малку „зафитилени“, како што велат, и намачкани со помада — тоа е г. Сима, чиновник во пензија.

Него можеме бргу; да го најдеме во градот К…, каде и што живее, зашто не е од оние луѓе кои сакаат секаде да го забодат својот нос, кој е час овде, час онде; секој ден се движи како по некој утврден распоред: или седи дома, или е во „Марковата кафеана“. Во таа кафеана доаѓа рано изутрина, ќе си седне на една маса до прозорецот, ќе си нарача кафе, ќе си запали цигара, па така „се густира“ и си го чита „Брка“ или некој друг весник, или со господин Јово си игра домино. Така тука си седи до десет часот, па потоа оди малку на пазар, каде што ги загледува пилињата, го проба сирењето, кајмакот, виното; се „пазари“, како што вели тој, но ретко кога нешто купува. „Колку ти е, снашке, ова шарено пиленце?“ — има обичај да рече, без оглед дали е тоа големо пиле, или: „За колку го дават, пријателе, овој шилер?“ па дури тоа и да е добро вино.

Така, значи, си поминува тој низ пазарот до единаесет часот, па се упатува дома. Со лесни, сериозни, па дури, ако сакате, и со достоииствени чекори оди, држејќи си ја во левата рака цигарата, а во десната бастунот, со кој не врти и не го развртува како некаков човек што го вее ветрот, ниту го носи само онака, напразно, туку со него како да ги пребројува чекорите, удира во земјата при секое движење на десната нога; главата ја држи исправено, иако вратот малку го потсвиткува напред, и туку одвреме навреме со неа ќе кимне, не вадејќи си го својот црн „халбицилиндар“, со извик: „О, добар ден, добар ден!“, или пак наполно ќе си го извади и пак со насмевка ќе проговори: „Добар ден ви пожелувам!“, што зависи од тоа со кого ќе се сретне и ќе се поздрави. Поинаку е кога ќе наиде на улицата во која живее. Во неа тој ги познава сите одред, како што велат, и старо и младо, и машко и женско, и покрај кого и да минува, би рекол по некој збор, на пример: „Како в училиште, Милане, оди ли, а?“, „Што правиш, Васо, можеш ли уште?“, „Се сончаш ли, газда Јанко?“, „Добар ден, госпоѓо Персо, готвите ручек?“ — или штогоде. Само имајте на ум дека тој никогаш не ја изговара целата реченица додека не застане, а зборува бавно и доста затегнато. Одејќи така до својата куќа, ќе застане малку пред вратата, па ќе си ги истрие убаво неколку пати нозете, било да е суво или капливо, потоа малку ќе из’рка и ќе исплука, па дури тогаш ќе влезе во претсобјето. Ќе го остави бастунот во еден ќош до вратата, па ќе влезе во собата.

Собата во која живее е прилично пространа и светла, со мебел што одговара на неговата положба. Подот е послан со шарани волнени дипли а до ѕидот кој е наспроти вратата стојат два железни кревети, покриени со зелени покривки и исти такви перници; до прозорецот поголема дрвена маса, покриена исто така со зелен чаршаф, врз кој е распослан весник, а на еден крај стојат неколку убаво наместени книги, како „Граѓански закон“, „Кривичен закон“, „Устав“, „Вечен календар со роденик и соновник“, и уште некои, а на другиот крај неколку листа чиста хартија, во средината прибор за пишување, кутија со ситен песок наместо попивка, кутија со кибрит и уште некои ситни работи; покрај масата два плетени стола; на ѕидот две-три прилично избледени слики и гусла, а во самиот ќош скапоцена икона, пред која виси сребрено кандило, додека крај печката, во еден ќош, стои долг чибук.

Откако ќе влезе во собата, ја симнува капата, минува низ неа два-три пати натаму-наваму, потоа, што многу често му се случува, но не секогаш, ќе седне на масата, ќе земе еден лист чиста хартија, преку неа ќе повлече два-три пати со раката, ќе измери три прста од едниот крај и ќе го превитка, ќе го земе перото, ќе го загледа, ќе скине едно парче од весникот што е на масата, ќе го избрише перото, ќе го макне во мастилото и ќе стави одозгора наслов. Да речеме: „До Касациониот суд“, или „До Окружниот суд…“ и кога тоа ќе го сврши, ќе го остави перото преку приборот за пишување и ќе излезе во кујната, ќе застане крај шпоретот, ќе го дигне капакот од тенџерето и ќе ѕирне што се вари за ручек. „Охо, Лено, ти баш сакаш да ме нагостиш!“ ќе рече обично, па било што и да се готви за ручек, а Лена — тоа е неговата жена — обично на тоа ќе му одговори или со мавнување на главата, или со зборовите: „Јас, богами, се трудам, а ти слабо нешто гледаш“. — „Е, па, ова, јас сум, како да ти речам, позаслужен, маж сум“ — или нешто така ќе додаде Симо, и на тоа сè завршува.

Така ќе му мине претпладнето, а попладнето, речиси исто така, само што попладне може малку да дремне, а потоа ќе го доврши пишувањето, ако го започнал претпладае, малку ќе погуди со гуслето и ќе пее, ќе проговори некој збор со својата „баба“, како што тој на шега сака да ѝ каже, иако ретко кога се сложуваат, па потоа ќе си го земе бастунот, ќе си ја стави капата на глава, и ќе се пипне два-три пати по џебовите од палтото и по неколку пати ќе се заврти, загледувајќи по собата, како нешто да бара, ќе се накашла и ќе се упати во „Марковата кафеана“.

Тој, навистина, долго седи ово кафеаната, но, да не добиеме погрешно мислење за него, морам да речам дека не е некој голем трошач, зашто човекот, како што си вели самиот, „е зрел и прецеден“, па знае да чува „бели пари за црни дни“. Целото претпладне ќе испие едно кафе, а попладне најпрвин чаша вода, па откако малку ќе се одмори, пак ќе си нарача кафе. Толку испива за свои пари, а ако добие на домино, или ако некој му порача уште некое кафе, се разбира дека го прима честењето окако секој човек, зашто „две кафиња нема да се скараат“, како што самиот вели во таков случај.

—

Се случува понекогаш да се поремети неговиот тивок и мирен живот, со таквата бура бргу поминува, и во неговиот живот пак се враќа мирот и задоволството.

Дојде така еден ден од град; до ручекот си помина како и обично, а кога го повикаа за ручек, го слече палтото и, останувајќи само по елекот, влезе во кујната, каде што ручаше.

— Гладен сум како волк, а ти Перо? — го прашува Пера седејќи на масата.

Перо е ученик кој е кај него на стан, а тука и се храни; младич од околу седумнаесет години, висок, слаб, со бледо лице, црни очи и долга коса; добар и мирен, само прилично своеглав, но сепак убаво се слага со својот „чичко“ Симо, зашто овој секогаш попушта ако дојде до препирка.

— Јас не сум толку многу гладен — му одговори Перо, собирајќи си ги рамениците.

— Ајде, седи, Перо, ајде ти, Лено, дај да се прокасне — рече откако седна, наместувајќи се на столицата.

Откако убаво се намести, ја зеде салфетата, ја распосла, и искривувајќи ги вратот и главата настрана, и замижувајќи малку на едното око, го завлече едниот крај околу вратот, а двата за елекот, потоа малку ги засука ракавите на кошулата и, погледнувајќи важно насекаде низ кујната, свечено и мирно проговори:

— Ќе има крвава војна, каква што историјата уште не забележала! — Ова го изговори преку својот обичај не одморувајќи се, и уште позначајно погледна насекаде, а погледот му се задржа на Перо.

Перо, кој тогаш сиот се зацрвени, воздржувајќи се да не брбне да се смее, стана и влезе во својата соба, промрморувајќи нејасно: „Кај ми е шамијата?“ — и таму прилично се задржа.

Ристо, момокот, кој дотогаш, по обичај, се кривеше и се смешкаше, стана сериозен, и со отворена уста, исплашено се загледа во својот господар.

Само на Лена воопшто не повлијае оваа висока фраза на Симо, — туку мошне рамнодушно го пресече со зборовите:

— Турај, турај од ова, те молам, ама и ти си ми некоја историја!

— Јас кога велам, да те почекаме додека говедското не го исечеш, а ти, ту, ама не знаеш ред — ѝ одговори Симо и почна да си тура од супата.

— Турај, те молам, и молчи!

— Убаво, значи, ајде да турам.

Потоа настана молк, само што се слуша неговото сркање на супата. Перо, кој седи до него, одвај си ја воздржува смеата; Лена седи на другиот крај од масата, и молчејќи тура супа. Ристо стон малку подалеку од масата: ја накривил главата, на која има измрсен фес со пискул, подзинал малку, се чеша по тилот, гледајќи непрестајно — будалесто со своите подуени очи, до кои допира нечистата, сета залепена, коса, и гледа во господин Симо; сигурно очекува пак да се зборува за војната, но напразно.

Молчењето го прекина Лена, заповедајќи му на Ристо да донесе вино од „малото бурилце“.

— Ајде, донеси го виното, па потоа нешто ќе ти заповедам, ајде брзо! — додаде Сима.

— Ама, Сима, ти уште не купи вино, зар везден да ти зборувам! — почна пак Лена.

— Јас, ова, што да правам, заборавам некако.

— Ама мсмој ти, знаеш да забораваш.

— Готово, туку, — пак ќе почне Симо — ајде ти дај го говедското, јас, знаеш… што велиш, баш мораме да купиме вино… но како да ти кажам… а еве го Ристо. Ајде дојди ваму, ама извади го фесот; како така стоиш со капа кога господарот ти руча. Тоа не сакам веќе да го видам. — Тука господин Симо го заостри малку гласот и се потруди да изгледа што поважен.

Ристо, клештејќи се и клатејќи ја главата, го извади фесот и промрморе:

— Сèедно, господине!

— Не е тоа сеедно, тоа е сè два! Ти не знаеш за ред, ти си, овај… ајде ти, Перо, вади го месото, јас баш, ова, не можам да го научам на ред! Јас… но ова, оди кај Марко в кафеана, си ја заборавив таму шамијата. Речи: шамијата на господин Симо, тој знае — разбираш? Ај брзо!

— Разбрав, господине — пак рече Ристо клештејќи се, па отиде каде што му беше заповедано.

— А, така, — пак продолжи Симо, потоа прекина, лапнувајќи едно парче од говедското, па џвакајќи почна понатаму испрекинато — што велиш, мора да се купи… Јас и Перо… ова баш… и не пиеме, а ти богами, стрпи се малку! Не мораш да пиеш секој ден!… Што велиш ти, Перо?

— Што, секој ден, — го пресече Лена остро — а што правиш ти во Марковата кафеана?

— Ти баш, Лено, мајката… ова… Охо, баш ти се убави компириве, — рече, вадејќи компири — токму се такви, како, како, токму како некој…

— Токму ти се овие компири, како, како, овај, како — почна да му се подбива Лена, замижувајќи со едното око — како компири. Молчи и јади! — додаде потоа налутено.

— А, хо, хо, токму овој… што беше тоа, ти си лута поради виното, па… — Сима не ја доврши реченицата. Настана молк.

Перо го прекина разговорот, го сврти сега на друга страна со зборовите:

— Денеска еден наредник даде банка за постраданите приштинци.

— Е, па, ова, — почна Симо, ги истри рацете, ја зеде чашата со вино, и проголтувајќи една голтка, си ги избриша мустаќите, па продолжи:

— Ова… ја… човекот уште… да речам, нема други давачки… може тој тоа…

— Многумина можат, но не даваат — додаде Пера. — Зарем Стево генералот не може, но даде два динари, срам да му е! Тоа е под човечкото чувство!

— Е, па човекот, можеби… Охо, како зборуваш ти, тоа да, ова, треба на сто страни; парата оди како ѓавол.

— Та гладен човекот да трпи, — продолжи Перо — па да им… — но тука Сима го прекина со зборовите:

— Ќе дадеш ти каде што треба, уште од туѓи заби леб јадеш — па потоа стана, шмркна вино, откако малку го проклацка во устата, го голтна, па отиде во својата соба, земајќи ја столицата.

Лена веднаш по него, исто така, отиде, земајќи ги со себе чашата и бокалот со вино.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Утредента чув дека кабинетот паднал. На сите страни, по улиците и меаните и приватните станови, ечеше весела песна. Веќе од сите страни на Страдија почнаа да доаѓаат депутации од името на народот за да ја поздраваат новата влада. Многу весници беа преполни со депеши и изјави од верните граѓани. Сите тие изјави и честитки беа слични една со друга, како јајце на јајце, се разликуваа само имињата и потписите. Еве една:

„До претседателот на министерскиот совет, Господинот…

Господине претседателе,

Вашето родољубие и големите дела во корист на нашата драга татковина, познати се ширум целата Страдија. Народот од овој крај плива во веселба и радост поради Вашето доаѓање во управата на земјава, за што секој е цврсто убеден дека Вие со вашите другари сте единствениот кој е во состојба да ја изведе нашава земја од оваа мачна и тешка ситуација, од оваа беда во која ја фрлија Вашите претходници со лошата и непатриотска работа.

Низ солзи радосници извикуваме: Да живеете!

Од името на петстотини потписници.

(потпис на еден трговец)“

Или изјави, обично вакви:

„До денес бев приврзеник на минатиот режим, но денес, со доаѓањето на новиот кабинет, целосно се уверив дека минатата влада работела на штета на земјава, и дека единствено сегашниов кабинет е во состојба да ја поведе земјава по подобар пат и да ги оствари големите народни идеали, па изјавувам дека од денес со сите сили ќе ја потпомагам денешнава влада и дека насекаде и на секое место ќе го осудувам миниатиот злогласен режим, од кого се гнасат сите чесни луѓе во земјава.

(Потпис).“

Во многу весници, во кои до тој дан читав написи во кои се фалеше секоја постапка на минатата влада, сега видов статии во кои најостро се осудува минатата влада, а се издига до ѕвездите новата.

Кога ги зедов тие весници и ги прегледав од почетокот на годината, видов дека со доаѓањето на секоја влада се повторува едно исто. Секоја нова влада на ист начин беше поздравувана како единствена исправна, а секоја мината беше осудувана и нарекувана предавничка, гадна, штетна, гнасна.

Па и изјавите и честитките исти, од истите луѓе, до секој нов кабинет, а и во депутациите постојано беа исти луѓе.

Особено чиновниците брзаа со изјавите за верност кон секоја нова влада, освен ако некој беше со спротивна постапка да си ја доведе во опасност својата положба и да ја рескира службата. Таквите беа малку, и за нив јавното мислење беше лошо, зашто го расипуваа толку убавиот обичај кој постоел во Страдија веќе подолго време.

Разговарав со еден добар чиновник за еден негов другар кој не сакал да ѝ го честита доаѓањето на власт на новата влада, та поради тоа бил отпуштен од државна служба.

— Изгледа бил умен човек — реков.

— Будала! — одговори тој ладно.

— Не би рекол!

— Оставете го, ве молам, занесеник. Сака да гладува со семејството, намвето како сите други умни, да си ја гледа работата.

Кого ѝ да го прашав, добивав исто мислење за таквите луѓе, па дури светот ги гледаше со сожалување, но и со презир.

—

Со оглед на тоа што новата влада имала некои свои итни работи, ѝ било потребно народот преку пратениците да ѝ изјави полна доверба и истовремено да ја осуди работата на минатата влада и Собранието, таа ги задржа истите пратеници.

Ова многу ме изненади, и намерно најдов еден од пратениците и со него поведов разговор:

— Без сомнение кабинетот ќе падне, бидејќи останува истото собрание? — го прашав.

— Не.

— Знам, но како владата ќе има полна доверба од оваа Собрание?

— Ќе ја изгласаме!

— Тогаш ќе морате да ја осудите работата на минатата влада, па и вашата. Тоа значи да ја осудите својата работа?

— Која наша работа?

— Вашата работа со минатата влада!

— Ќе ја осудиме минатата влада!

— Знам, но како ќе го направите тоа вие, истите пратеници, кога вчера ја помагавте минатата влада?

— Тоа не ја менува работата.

— Не разбирам!

— Многу е просто и јасно! — рече рамнодушно.

— Чудно!

— Ништо не е чудно. Некој тоа мора да го направи, ние или некои други пратеници. На владата ѝ треба само таа формалносг. Тоа е така установено, веројатно по примерот на другите странски земји, но, всушност, Собранието и пратениците кај нас работат само она што го сака владата.

— Па зошто е тогаш Собранието?

— Па, нели ви реков, само формално, колку да се каже дека во нашава земја го има и тоа, и дека владата изгледа парламентарна.

— Е, дури сега разбрав! — реков уште повеќе изненаден и збунет со одговорот.

—

И, навистина, пратениците покажаа дека знаат да ја ценат својата татковина, зашто за неа ги жртвуваа и своего лично достоинство и образот.

— Нашите стари го жртвуваа животот за оваа земја, а ние уште размислуваме дали за неа да ја жртвуваме само својата чест! — извика еден пратеник.

— Така е! — одекна од сите страни.

Работите во собранието брзо течеа.

Прво, на новата влада ѝ изгласаа целосна доверба и ја осудија работата на минатата, а потоа владата го изнесе предлогот пред Народното претставништво во неколку закони да се направат измени.

Предлогот едногласно беше прифатен и беа усвоени предложените измени во законите, зашто законите без тие измени и дополнувања им пречеа на неколкумина роднини и пријатели на министрите, да заземаат некои повисоки функции во државната служба.

Најпосле однапред беа одобрени сите издатоци што ќе га направи владата преку буџетот, и тогаш Собранието се растури и сите пратеници, заморени од државната работа, отидоа по своите домови да се одморат, а членовите на кабинетот, бидејќи среќно ги пребродија сите препреки, и задоволни од целосната народна доверба, приредија свечена другарска вечера, со чаша вино и веселба, и самите да се одморат од тешките грижи околу уредувањето на земјата.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

На улицата ме изненади непрегледната маса од народ, што се обрнуваше од сите страни во групи, собирајќи се пред една голема куќа. Секоја од тие големи групи имаше истакнато свое знаме, на кое беше испишано името на крајот од каде што потекнува народот во групата, а под тоа зборовите: „За Страдија сè жртвуваме“ или „Страдија ни е помила од свињите!“

Улицата доби посебно свечен изглед, на куќите беа истакнати бели знамиња со народниот грб во средината, сите дуќани беа затоворени, а сообраќајот прекинат.

— Што е ова? — љубопитно прашав еден господин на улица.

— Свеченост. Зар не знаевте?

— Не знаев.

— Па за тоа пишува по весниците веќе три дни. Нашиот голем државник и дипломат, кој има големи и огромни заслуги за татковината, а и пресудно влијание врз надворешната политика на нашава земја, имаше силна кивавица, која е излекувана со божјата милост и со искрено залагање на стручните лекари, така што сега кивавицата нема да му пречи на големиот и мудар државник сета своја грижа да ја посвети на доброто и среќата на оваа напатена земја и да ја поведе уште во подобра иднина.

Народот се собра пред домот на големиот државник во толкави групи, што и најсилниот дожд не би паднал на земја од мажите, жените и децата. Мажите ги извадале капите, а во секоја група има по еден кому од џебот му ѕирка напишан родољубив говор.

И на балконот од својот дом се појави побелениот државник, а громогласното „Да живее!“ го проби воздухот и одекна од целиот град. На сите околни куќи заѕвечкаа прозорците и на нив се појавија многу глави. Оградите околу куќите, покривите од куќите сè беше исполнето од љубопитниот народ, па дури и на секоја баџа од таваните ѕиркаа по две-три глави.

—

Престанаа извикувањата, настапи мртва тишина, додека од масата народ записка тенок глас:

— Мудар државнику!…

— Да живее! да живее! да живее! — го прекинаа говорникот бурни и силни извици; а кога стивна родољубивата маса, говорникот продолжи:

— Народот од мојот крај лее топли солзи од радост и, клечејќи на колена, му благодари на премилостивиот Творец, кој со својата милост ја отфрли големата беда од нашиот народ и ти даде тебе здравје, вреден наш државнику, долго да ни поживееш за среќа на народот и за гордост на земјата! — заврши говорникот, а илјадници грла извикаа:

— Да живее!

Мудриот државник му заблагодари на говорникот за искреното честитање и напомена дека сите негови мисли и чувства во иднина ќе бидат вперени кон засилување на културата, стопанството и благосостојбата на милата татковина.

Се разбира, по овој негов говор, се повтори безброј пати „Да живее!“

Сега така се изредија десетина говорници од разни краишта на татковината, а по, секој говор стариот државник одговараше со родољубиви и содржајни говори. Се разбира, сето тоа беше испреплетено со громогласното: „Да живее!“

Долго траеше додека се извршија сите тие обреди, а кога дојде до крајот, засвире музика низ сите улици, а народот шеташе горе-долу зголемувајќи ја свеченоста со тоа.

Вечерта сè беше осветлено и пак свиреше музика, насекаде запалени факли што ги носеше родољубивата маса од народот, која го пробиваше воздухот по улиците од овој среќен град, а во височината, во темниот воздух, се распрскуваа ракети, та блесна името на големиот државник, кое изгледаше како исплетено од ситни ѕвездички.

Потоа настана длабока, тивка ноќ, и родољубивите граѓани на прекрасната земја Страдија, заморени, вршејќи ги своите граѓански должности заспаа со сладок сон, сонувајќи ја среќната иднина и големината на својата мила татковина.

Скршен од овие чудни впечатоци, цела ноќ не можев да заспијам, и дури пред зори, така облечен, со потпрена глава на масата, ме фати сон; и како да слушнав некаков страшен, демонски глас со злобен кикот:

„Тоа е твојата татковина!… Ха, ха, ха, ха!…“

Се тргнав, и градите ми затреперија од страшното претчувство, а во ушите ми одѕуни тоа злобно:

„Ха, ха, ха, ха!“

—

Уште утредента во сите весници во земјата пишуваше за свеченоста, а особено во владиниот весник, во кој, меѓу другото секојдневно се праќаа телеграми од сите краишта на Страдија, во кои безброј потпишани жалеа затоа што не можеле лично да дојдат да ја искажат својата радост поради среќното оздравување на големиот државник.

Освен тоа, главниот лекар на државникот одеднаш стана славен човек. Во сите весници можеше да се прочита како совесните граѓани од ова или она место, од оваа или онаа околија или крај, ценејќи ги заслугите на лекарот Мирон, така се викал, ќе му купат скапоцен подарок. Во еден весник пишуваше:

„Разбравме дека и градот Крадија, по примерот на другите градови, му подготвува скапоцен подарок на лекарот Мирон. Тоа ќе биде мала сребрена статуа на Ескулап, кој во рацете исто така ќе држи сребрена мастилница, околу која се преплетуваат две позлатени змии со дијаманти наместо очи, и во устите држат свеќи. На градите на Ескулап со злато ќе бидат вдлабени зборовите: „Граѓаните од градот Крадија, во знак на вечна благодарност за заслугите кон татковината, на лекарот Мирон“.

Весниците беа преполни со вакви вести. Отсекаде во земјата на лекарот му подготвуваа скапоцени подароци и со телеграми му ја изразуваа својата благодарност на среќниот лекар. Еден град беше толку воодушевен што дури почна да гради величествена вила, во окоја ќе биде вѕидана огромна мермерна плоча, и на таа плоча израз на народната благодарност.

А само посебе се разбира дека веднаш е изработена и умножена сликата, на која беше претставено како големиот државник се ракува и му благодари на лекарот за сесрдното залагање. Под неа стоеше текстот:

„Ти благодарам, верен Мироне, ти од мене ја отстрани болеста, која ми пречеше сиот да се посветам на грижата за среќата на својата драга татковина!“

„Јас само ја вршев својата должност кон татковината!“

Над нивните глави лебди гулаб в облак и во клунот носи лента на која се зборовите:

„Милостивиот Творец го отстранува секое зло од Страдија, која му е по волја“.

Над гулабот стои крупен наслов: „За спомен на денот на среќното оздравување на големиот државник Симон“, мислам така се викаше, ако се сеќавам добро.

По сите улици и хотели дечињата ги носеа овие слики и викаа на сиот глас:

„Нови слики! Државникот Симон и лекарот Мирон!…“

—

Кога прочитав неколку весници, (речиси во сите имаше опширна биографија на прочуениот и родољубив лекар), решив да му појдам на господинот министер на земското стопанство.

Министерот на стопанството, постар снизок, дребен човечец, побелен со очила на носот, ме пречека пољубезно отколку што можев да очекувам. Ме намести да седнам крај неговата маса, а тој си седна крај масата на своето место. Масата беше пренатрупана со некои стари книги со пожолтени листови и со испокинати корици.

— Веднаш ќе ви се пофалам. Нема да верувате колку сум благодарен! Што мислите, што пронајдов?

— Некаков начин на кој ќе можете да го усовршите стопанството во земјата.

— О, не! Какво стопанство! Стопанството е усовршено со добрите закони. За тоа веќе и не треба да се мисли.

Јас замолчев не знаејќи што да му кажам, додека тој со добродушна, блажена насмевка покажувајќи ми некоја стара книга ми рече:

— Што мислите, кое е ова дело?

Јас се направив како да размислувам, додека тој пак со онаа блажена насмевка продолжи:

— Хомеровата Илијада!… Но, многу, многу… ретко издание!… — изговори насладувајќи му се на секој збор, и почна љубопитно да ме гледа за да види колку ќе ме изненади тоа.

И навистина, бев изненаден, но само од други причини; меѓутоа се правев дека токму таа реткост восхитува.

— Тоа е прекрасно! — му реков.

— А уште кога ќе ви кажам дека ова издание веќе го нема!…

— Па тоа с величествено! — викнав небаре воодушевено и зедов да ја разгледувам книгата, правејќи се длабоко восхитен и заинтересиран за таа реткост.

Одвај успеав, со разни потпрашувања, да го сменам разговорот од тој негов Хомер, за кој јас никогаш не бев чул ниту збор.

— Си земам слобода, господине министре, да ве прашам за тие добри стопански закони! — му реков.

— Тоа се, право да ви речам, класични закони. Верувајте ми, ниту една земја на унапредувањето на стопанството не троши колку нашава земја.

— Така и треба, — реков — тоа е и најважната основа за напредокот на секоја земја.

— Па се разбира, тоа и јас го имав на ум кога успеав да се направат што подобри закони и да се одобри што поголем буџет за унапредување на стопанството и на индустријата во земјава.

— Колкав е буџетот, ако смеам да прашам, господине министре?

— Минатата година, кога беше друго министерство, буџетот беше помал, но со голем труд и заземање јас успеав да влезат во буџетот пет милиони динари.

— Тоа е доволно за вашата земја?

— Доволно е… Е сега гледате, во законот е внесена и оваа точка: „Житото, и воопшто посевите, мора добро да успеваат и да ги има што повеќе“.

— Тоа е поволен закон — реков.

Министерот задоволно се насмевна, па продолжи:

— Го разгранив чиновништвото во својата струка, така што секое село има стопанско надлештво од петмина чиновници, од кои најстариот е управник на економијата и на стопанството на тоа и тоа село. Потоа, во секое околиско место економот за околијата е со голем персонал од чиновници, а над сите се покраинските економи, ги има дваесетмина, на колку што покраини е поделена нашава земја. Секој од покраинските економи во своето чиновништво има целокупен надзор: да врши контрола над сите други чиновници дали ја вршат својата должност, и да влијае за унапредување на стопанството во целиот крај. Преку него министерството (кое има дваесет одделенија и во секое по еден шеф на оделение, со голем број чиновници) врши преписка со целиот крај. Секој шеф на одделение во министерството врши преписка со по еден покраински економ, а тие, потоа, за тоа ги известуваат министрите, преку нивните лични секретари.

— Тогаш тоа е ужасна администрација? — забележав.

— Многу голема. Нашето министерство има најголем број нумера од сите други. Чиновниците немаат кога да кренат глави од разните акти. По кратко молчење, министерот продолжи:

— Потоа, јас направив секое село да има добро уредена читална, која мора да биде снабдена со добри книги за земјоделството, шумарството, сточарството, пчеларството и другите стопански гранки.

Сигурно, селаните читаат со задоволство?

— Тоа е обврска, како и воената обврска. Секој работник селанец мора да помине два часа претпладне и два часа попладне во читалната, каде што чита, или пак му читаат ако е неписмен, а, освен тоа и чиновниците им држат предавања за современото рационално обработување на земјата.

— Па, тогаш, кога работат во полето? — го прашав.

— Е, знаете како е. Во почетокот така изгледа. Ова е бавен начин, кој на прв поглед изгледа непогоден, но дури потоа ќе се види благотворното влијание на оваа голема реформа. Според моето длабоко уверување, најглавно е најпрвин добро да се совлада теоријата, па, потоа, ќе оди лесно, и тогаш ќе се види дека сево ова време минато во теориско изучување на стопанството стократно ќе се надомести. Господине мој, треба да се има цврста основа, здрав темел, за да се ѕида зграда! — заврши министерот и, од возбуда, ја избриша потта од челото.

— Наполно ги одобрувам вашите генијални погледи на стопанството! — реков воодушевено.

— И, така, убаво ги распоредив петте милиони динари: два милиони на чиновниците, еден милион хонорари за писателите на учебниците од стопанство, еден милион за отворање на библиотеки и еден милион за дневници на чиновниците. Тоа е токму пет.

— Тоа прекрасно сте го уредиле!… Прилично трошите и на библиотеките.

— Е, видете, сега јас издадов наредба, освен стопански книги, да се набавуваат и учебници за грчки и латински јазик, така што селаните, по полската работа, учејќи ги класичните јазици да можат да се облагородуваат. Секоја читална ги има Хомер, Тацит, Патеркула и други убави дела од класичната литература.

— Прекрадно! — извикав со раширени раце и веднаш станав, се поздравив со господин министерот и си отидов, зашто веќе ми бучеше во главата од таа голема реформа која не можев да ја сфатам.

(Нареден дел)

Во една стара книга прочитав чудна приказна; а ѓавол да знае од каде мене ми се најде в раце таа книга, од некое смешно време, во кое имало многу слободоумни закони, а ни малку слобода; се држеле говори и се пишувале книги за стопанството, а никој ништо не сеел, целата земја била пренатрупана со морални поуки, а морал немало; во секоја куќа полн таван со логика, но ум немало; на секој чекор се зборувало за штедење и за благосостојба на земјата, а се растурало на сите страни, а секој лихвар и никаквец можел да си ја купи титулата „голем народен патриот“ и тоа само за неколку гроша.

Писателот на таа чудна приказна, патни белешки (што ли е тој состав строго земено според литературните видови, не знам ни самиот, а не сакав да ги прашувам ни стручните лица, зашто и тие, без секакво сомневање според нашиот утврден српски обичај, предметот би го упатиле за мислење до општата седница на Касациониот суд. Меѓу другото, тоа е убав обичај. Се поставуваат луѓе кои мораат да мислат по службена должност, па готова работа, и сите други сме безгрижни)… Значи, писателот на таа чудна приказна, односно на патните белешки, почнува вака:

„Педесет години од својот живот поминав само патувајќи по светот. Видов многу градови, многу села, многу земји, многу луѓе и народи, но ништо толку не ме зачуди, како едно мало племе, во еден прекрасен, питом предел. Јас ќе ви раскажам за тоа среќно племе, иако однапред знам дека никој жив нема да ми верува, ниту сега, ниту пак кога и да е по мојата смрт, ако некому ова му падне в раце и го прочита…“

Некој шерет чичко, та токму поради ваквиот свој почеток ме натера да ја прочитам работата докрај, а кога веќе ја прочитав, сакам да им ја прераскажам и на другите. За да не мислите дека со ова сакал да ве наговорам на читање, еве веднаш, уште во почетокот, најискрено изјавувам дека не е вредно да се чита, и дека чичкото (писателот, што ли е?) лаже сè што раскажува; но, за големо чудо, јас лично верувам во таа негова лага како во најголема вистина.

Еве како раскажува тој понатаму.

Пред еден цел век татко му е тешко ранет и заробен во војната, а потоа од својата татковина однесен во туѓина, каде што пак се оженува со една девојка робинка, своја земјачка. Во тој брак сум се родил јас, а кога имав одвај девет години, тој умре. Тој многу ми раскажуваше за својата татковина, за јунаците и за големите карактери со кои изобилува нашата земја, за големото родољубие и за крвавите војни за слобода, за добродетелствата и чесноста, за големата пожртвуваност за спасување на земјата, каде што сè, па и животот, се причестува на олтарот на татковината. Ми раскажуваше за славното и витешко минато на нашиот народ, а на умирање ми остави аманет: „Синко, мене смртта не ми даде да умрам во својата мила татковина, судбината не ми даде коските да ми ги прими онаа света земја што ја натопував со својата крв за да може да биде слободна. Мојата несреќна судбина не ми дозволи, пред да ги затворам очите, да ме огреат зраците на слободата во мојата мила татковаина. Но, нека е простена мојата крв, зашто зраците на слободата тебе ќе те осветлат, синко мој; ќе ве осветлат вас, нашите деца. Оди, синко, бакни ја таа света земја кога со нога ќе стапнеш на неа, оди и сакај ја, а знај дека големи дела ѝ се наменети на таа витешка земја и на нашиот народ; оди и, за гордост на својот татко, за добро употреби ја слободата, а не заборавај дека таа земја ја ороси и мојата крв, крвта на твојот татко, како што со векови е росена од благородната крв на твоите витешки и славни предедовци…“

Кај овие зборови татко ми ме гушна и ме бакна, и неговите солзи капнаа на моето чело.

— Појди, синко, господ нека ти…

Со оваа недовршена реченица испушти душа мојот добар татко.

Не помина ниту еден месец по неговата смрт, со торбата на рамо и со стап в раце тргнав по белиот свет да ја барам својата славна татковина.

Педесет години патував низ туѓина, низ широкиот свет, но никаде на земјата не најдов ни слична на онаа витешка земја, за која толку пати ми раскажуваше татко ми.

Но, барајќи ја мојата татковина, наидов на интересна земја и интересни луѓе, за што, еве, ќе ви раскажувам.

Летен ден. Сонцето пече, мозокот да ти зоврие, од големата запурнина чувствуваш вртоглавица; нешто ми брмчи во упште, жедта ме исцрпува, а и погледот ми е заморен, та одвај гледам. Сиот сум облеан во пот, па на потта се налепи патната прашина; и облеката ми е прашлива и веќе излитена. Одам уморен, изнемоштен, додека одеднаш, на половина час ôд, пред мене гледам се белее град што го заплискуваат две реки. Како да почувствував нова сила, заборавив на заморот и омалаксаноста, па завјасав накај тој град. Стигнав до брегот. Двете големи реки мирно си течат и со својата вода ги мијат градските ѕидови.

Се сетив дека татко ми ми раскажуваше за еден прочуен град, каде што нашите пролеале многу крв, па како низ сон си спомнив оти некако ми зборуваше, така, дека тој град лежи на две реки што течат крај него.

Срцето силно ми зачука од возбуда; ја симнав капата, и ветрот токму од шумите на таа земја дувна и ми го разлади испотеното чело. Ги подигнав очите кон небото, клекнав на колена, и низ солзи извикав:

„Боже, голем! дај ми мудрост, послушај ја молитвата на сирачето што се потуцкува по широкиот свет, барајќи ја својата татковина, барајќи ја татковината на својот татко!…“ Ветрот и понатаму дувка од сините планини што се гледаат таму во далечината, а небото молчи.

„Кажи ми, ти мил ветру што дуваш од тие модри гори, дали тие се горите на мојата татковина? Кажете ми вие, мили реки, дали од тие горди ѕидини на гордиов град ја миете крвта од моите претци?“

Сè е немо, сè молчи, а мене некое слатко претчувство, некој таен глас како да ми вели:

„Тоа е земјата што толку време ја бараш!“

Наврапито ме тргна некаков шум. Крај брегот, малку подалеку од мене здогледав некојси рибар. Кајчето му е на брегот, а тој си ја крпи мрежата. Занесен од слаткото чувство, порано не го забележав. Му приоѓам на тој човек и го поздравувам.

Тој ме погледна молчејќи, па веднаш го сврти погледот од мене и си ја продолжи својата работа.

— Која е онаа земја што се гледа оттаму преку водана? — прашам, а сиот треперам од нетрпение да чујам што ќе ми одговори.

Тој ги спушти рамењата и ги рашири рацете во знак на чудење, ме погледна и процеди низ заби:

— Да, навистина тоа е некоја земја.

— Како се вика? — прашам,

— Тоа не знам. Гледам дека има таму некоја земја, но не сум прашал како се вика.

— А ти, од каде си? — прашам.

— Па ете, овде на едно половина час одовде ми е куќата. Тука сум се родил.

„Чудно, тогаш оваа не е земјата на моите претци, мојата татковина“ — си помислив, а гласно запрашав:

— Па зар ти ништо не знаеш за оваа земја? Зар по ништо не е прочуена?

Рибарот се замисли, ја пушти мрежата од рацете, па како да се сети на нешто. По долго молчење рече:

— Велат дека во таа земја има многу свињи.

— Зар само по свињи е прочуена таа земја? — прашам зачудено.

— Па има и многу будалштини, но тоа мене не ме интересира! — рече тој ладнокрвно и зеде пак да си ги крпи мрежите.

Ми беше нејасен одговорот, та повторно го запрашав:

— Какви будалштини?

— Секакви — ми одговори со некаква здодевност и се проѕевна рамнодушно.

— Значи, свињи и будалштини?! За ништо друго не си слушнал?…

— Освен свињи, велат дека имаат многу министри, едни во пензија, други на располагање, но нив не ги извезуваат. Ги извезуваат само свињите.

Си помислив дека рибарот си тера шега со мене, та пламнав:

— Ама што ми зборуваш ти мене штогоде, сигурно мислиш дека сум будала?!

— Плати ми да те префрлам таму, на другион брег, па оди види што има. Јас ти го кажувам она што сум го чул од други. Ниту јас сум бил таму, ниту пак знам сигурно што има.

„Значи тоа не е земјата на моите славни претци, зашто таа е прочуена по јунаци, по големи дела и по светлото минато“ — си помислив, но рибарот, со чудните одговори на моите прашања, ме заинтересира, та се решив да ја видам и таа земја, кога веќе толку многу други видов и поминав. Се пазарив со него и седнав во кајчето.

Рибарот довесла до другиот брег, ги прими парите како што се пазаривме, и, откако јас излегов на брегот, тој си одвесла назад.

(Нареден дел)

(предишна страница)

Всичко това бе у нас само началото. Ние бяхме добри и послушни деца и наистина от година на година всяка генерация все повече и повече обещаваше, че нашата страна скоро ще получи също така добри и послушни граждани. Но кой знае дали ще дойде това блажено време, когато нашите стремежи, по-право мислите и копнежите на моята покойна и гениална стрина, ще се осъществят напълно в тази измъчена майка Сърбия, която така топло и искрено обичаме.

Кой знае дали ще дойде някога времето да се осъществят нашите желания и на дело да се приложи следната наша идеална политическа програма:

чл. 1

Никой да не работи нищо.

чл. 2

Всеки пълнолетен сърбин има начална заплата 5000 динара.

чл. 3

След пет години всеки сърбин (в която къща няма сърбин може и сръбкиня) има право на пълна пенсия.

чл. 4

Пенсията има периодическо увеличение от 1000 динара годишно.

чл. 5

Народното събрание трябва да вземе решение (а тук от патриотични подбуди, по изключение, с него ще се съгласи и Сенатът), което ще се смята за специална точка от Конституцията, според която: плодове, изобщо полезни растения, пшеница и всички други посеви трябва да дават баснословни реколти, при това по два пъти годишно, а ако се окаже дефицит в държавния бюджет, тогава и по три пъти. Според нуждите, разбира се, може и повече, ако финансовият съвет намери това за нужно.

чл. б

Всички видове добитък, без оглед на пол и възраст, също по силата на закона трябва извънредно добре и бързо да се размножават в съгласие с разпореждането на Народното събрание и Сената.

чл. 7

Добитъкът в никакъв случай не може да получава заплата от държавната каса освен при извънредни случаи в интереса на държавата.

чл. 8

Всеки, който мисли за държавни работи, подлежи на наказание.

чл. 9

Забранява се да се мисли за каквото и да било без специално разрешение на полицията, защото мисленето нарушава щастието.

чл. 10

На първо място полицията не може да мисли абсолютно нищо.

чл. 11

Който поиска, дори и на шега, да се занимава с търговия, трябва да печели извънредно много — хиляда динара на един.

чл. 12

Женски рокли, огърлици и обици (както и други потребности естествено) се сеят и дават обилна реколта много бързо, при всеки климат и на всяка почва — всеки месец в различни цветове и по най-новата френска мода. Шапки, ръкавици и други дребни вещи могат с успех да се отглеждат и в саксии {естествено всичко се отглежда само по законно нареждане).

чл. 13

Деца не се раждат. Ако някъде се окажат такива, да се отглеждат и възпитават със специални машини. Ако родината се нуждае от повече граждани, да се построят фабрики за деца.

чл. 14

Данък не плаща никой.

чл. 15

Плащането на дълговете и данъците е строго наказуемо и това важи за всеки, освен ако се установи, че нарушението е направено от душевно болен.

чл. 16

Премахват се всички непотребни неща като: тъщи, свекърви, главен и второстепенен контрол, държавни и частни дългове, ряпа, фасул, гръцки и латински езици, гнили краставици, всички възможни падежи — предложни и безпредложни, жандармите, свинският въпрос, разумът заедно с логиката.

чл. 17

Който обедини сърбите, веднага в знак на народно признание и любов да бъде арестуван!

Прекрасна програма! Това трябва да признаят дори и политическите противници, ако такава програма може изобщо да има противници. Но всичко е напразно, нашите благородни желания никога няма да се осъществят.

Но онова, което ние не постигнахме и не осъществихме въпреки големия ни труд, това направиха други, по-щастливи от нас.

(следваща страница)

(предишна страница)

На другия ден чух, че правителството паднало. Навсякъде — по улиците, кръчмите и частните домове, се чуваха весели песни. От всички краища на Страдия започнаха да пристигат делегации, за да поздравят новото правителство от името на народа. Много от вестниците бяха пълни с телеграми и декларации на предани граждани. Всички тия декларации и честитки много си приличаха помежду си. Разликата беше почти само в имената и подписите. Ето една от тях:

 „До председателя на Министерския съвет, господин…

Господин министър-председателю,

Вашият патриотизъм и големите ви дела в полза на скъпото ни отечество са известни в цяла Страдия. Народът в нашия край изпитва огромно задоволство и радост поради Вашето идване на власт, защото всеки е твърдо уверен, че Вие заедно с Вашите другари единствено сте в състояние да изтръгнете страната ни от това мъчително и трудно положение, от мизерията, до която я доведоха Вашите предшественици с лошата си и непатриотична дейност. През радостни сълзи ние извикваме: „Ура!“

От името на петстотин души“

(подпис на един търговец)

Обикновено имаше и такива декларации:

„До днес бях привърженик на миналия режим, но тъй като с идването на власт на новия кабинет се уверих напълно, че предишното правителство е работило във вреда на страната и не единствено сегашният кабинет е в състояние да поведе страната по по-добър път и да осъществи великите народни идеали, заявявам, че от днес с всичките си сили ще помагам на сегашното правителство и че навсякъде ще осъждам предишния прословут режим, от който се гнусят всички честни хора на страната.“

(подпис)

В много от вестниците, в които до този ден четях хвалебствени статии за всяка стъпка на предишното правителство, сега срещах статии, в които най-остро се осъждаше предишното управление, а новото правителство превъзнасяше до небесата.

Когато взех вестниците и прегледах броевете от началото на годината, забелязах, че с идването на всяко ново правителство се повтаря същата история. Всяко ново правителство беше приветствувано по същия начин, като единственото добро правителство, а всяко предишно беше осъждано и наричано предателско, мерзко, вредно, черно, гнъсно.

Едни и същи хора изпращаха и декларациите, и поздравленията към всеки нов кабинет. В делегациите бяха постоянно едни и същи хора.

Особено чиновниците бързаха да заявят на всяко ново правителство, че са му предани. Малцина бяха ония, които не постъпваха така и имаха смелост да рискуват положението и да жертвуват службата си. Такива бяха малко и тях общественото мнение ги смяташе за лоши граждани, защото нарушаваха съществуващия отдавна в Страдия така хубав обичай.

Разговарях с един добър служащ за негов другар, който при идването на новото правителство на власт не искаше да го поздрави, поради което бе уволнен от държавна служба.

— Изглежда умен човек — казах аз.

— Будала! — отговори този студено.

— Аз не бих казал така!

— Оставете го, моля ви се, тоя фантазьор. Предпочита да гладува със семейството си, отколкото да си гледа работата както всички други умни хора.

Когото и да попитах, всички изказваха същото мнение за тази категория хора. Болшинството не само ги съжаляваше, но ги и презираше.

Тъй като новото правителство имаше някои свои неотложни работи, а беше нужно народът чрез своите представители да му гласува пълно доверие и в същото време да осъди дейността на предишното правителство и на Народното събрание, решиха да останат същите народни представители.

Това ме много изненада. По този повод нарочно потърсих един от народните представители и го заговорих:

— Кабинетът без съмнение ще падне, понеже остана същото събрание, нали? — попитах аз.

— Не.

— Добре, но как ще получи правителството доверие от това Народно събрание?

— Ще му го гласуваме.

— Тогава ще трябва да осъдите дейността на предишното правителство, значи, и вашата дейност. Това значи да осъдите собствента си работа!

— Коя наша работа?

— Вашата работа при предишното правителство.

— Ще осъдим по-раншното правителство!

— Добре, но как ще сторите това вие, същите народни представители, които до вчера помагаха на предишното правителство?

— Няма значение.

— Не разбирам!

— Много просто и ясно — каза той равнодушно.

— Чудно.

— Няма нищо чудно. Това трябва някой да го направи, а дали ще бъдем ние или други народни представители — не е важно. На правителството е нужна тази формалност. Тя е въведена вероятно по примера на останалите чужди страни. Всъщност събранието и народните представители у нас вършат само онова, което иска правителството.

— Е, за какво ви е тогава Народното събрание?

— Нали ви казвам: само заради формата, колкото да се каже, че в нашата страна има и Народно събрание и че правителството ни е парламентарно.

— Е, чак сега разбирам! —казах аз, изненадан и смутен още повече от отговора.

И наистина народните представители показаха, че умеят да денят отечеството си, защото за него пожертвуваха дори и личната си гордост и чест.

— Нашите деди жертвуваха живота си за тази страна, нима ние ще се поколебаем да пожертвуваме честта си за нея! — възкликна един от народните представители.

— Точно така е! — долетя от всички страни.

Работата в събранието вървеше бързо.

Най-напред гласуваха пълно доверие на новото правителство и осъдиха работата на предишното. След това правителството внесе предложение да се извършат изменения в някои закони.

Предложението се прие единодушно. Одобриха се и измененията в законите, защото без тези изменения и допълнения те пречеха на няколко роднини и приятели на министрите да заемат в държавния апарат някои по-високи постове.

На края бяха предварително одобрени всичките разходи, които правителството щеше да направи извън бюджета. С това Народното събрание приключи работата си и народните представители, изморени от участието си в държавните дела, се разотидоха по домовете си, за да починат. Членовете на кабинета, след щастливото отстраняване на всички пречки, доволни от пълното народно доверие, организираха тържествена другарска вечеря, за да се отморят във веселие с чаша вино в ръка от тежките грижи около управлението на страната.

(следваща страница)

(предишна страница)

Като обиколих всички министри, реших да намина и в Народното събрание. То носеше името народно по някакъв стар обичай, а всъщност депутатите се назначаваха от министъра на полицията. Щом се сменеше правителството, насрочваха се нови избори. Това ставаше поне веднаж в месеца. Думата „избори“ в дадения случай означава: назначаване на депутати. Тя води своето начало още от патриархалното общество, когато народът наистина е имал освен останалите грижи още и това досадно задължение — да мисли кого да избере за свой представител. Така примитивно са се провеждали някога изборите, но в модерната, цивилизованата Страдия тази стара глупава процедура, която отнема толкова време, беше опростена. Министърът на полицията бе поел върху себе си цялата тая грижа. Той назначаваше, избираше вместо народа, така че народът не губеше времето си, не се грижеше и не мислеше за нищо. Въз основа на всичко това естествено бе да се говори за свободни избори.

Така избраните народни представители се събираха в главния град на Страдия, за да решават и разглеждат разни въпроси от живота на страната. Правителството, разбира се, като всяко патриотично правителство и тук се грижеше това решаване да бъде умно и модерно. И тук то поемаше върху себе си всички задължения. Когато народните представители се събираха, преди да започнат работа, трябваше да прекарват по няколко дни в подготвителното училище, което се наричаше клуб. Тук те се подготвяха и упражняваха как да изиграят най-добре ролите си.

Всичко това приличаше на подготовката за театрално представление.

Самото правителство пишеше пиесата, която народните представители играеха в Народното събрание… Председателят на клуба, като някакъв драматург, имаше за задача да разучи произведението и да определи ролите на депутатите за всяко заседание — разбира се, според способностите им. На едни се доверяваха по-големи речи, на други по-малки, на начинаещите — съвсем малки. Някои получаваха задача да кажат само по една дума — „за“ или „против“. (Това второто се случваше твърде рядко, и то когато след гласуването, за да се създаде впечатление за правдоподобност, гласовете се броеха, уж да се види коя страна е победител. Всъщност това биваше определено много преди да се проведе заседанието на Народното събрание.) На някои, които не можеха дори и това да свършат, даваха неми роли. Например когато се гласуваше със ставане и сядане. След като ролите се разпределяха така хубаво, народните представители си отиваха в къщи и се приготвяха за заседанието. Силно се учудих, когато за пръв път видях как народните представители учат ролите си.

Един ден станах рано сутринта и тръгнах из градската градина на разходка. Там имаше много ученици, деца от първоначалните училища и младежи от висши учебни заведения. Разхождаха се нагоре-надолу и си четяха на глас урока: едни по история, други по химия, трети по вероучение и така нататък. Някои двама по двама се препитваха върху наученото. И изведнаж между децата видях няколко възрастни хора, които също така се разхождаха или седяха и учеха нещо от някакви листове. Приближих се до един старец в народна носия, заслушах се. Той повтаряше все едно и също изречение:

— Господа народни представители, при разглеждането на този важен законопроект и аз се чувствувам задължен след хубавата реч на уважаемия другар Т. М., който подчерта цялото значение и добрите страни на този закон, да кажа няколко думи, по точно да допълня мнението на преждеговорившия уважаем оратор.

Старецът прочете това изречение повече от десет пъти, сложи листовете настрана, вдигна глава, примижа малко и започна да го казва наизуст:

— Господа народни представители, след уважаемия другар, в който… — Тук се спря, намръщи се, мълча дълго, като се мъчеше да си припомни, взе отново листовете и зачете на глас пак същото изречение. След това се опита да го каже отново наизуст, но безуспешно. Сбърка. Тази процедура се повтаряше няколко пъти, а резултатът ставаше все по-лош. Старецът въздъхна отчаян, захвърли сърдито хартията, а главата му клюмна на гърдите.

Отсреща, на другата пейка, седеше един невръстен ученик. В ръцете си държеше затворена книга и разказваше наизуст урока си по естествознание:

— Това полезно растенийце вирее в блатата. Неговият корен се употребява от народа и като лекарство…

Старецът дигна глава. Когато детето разказа целия урок, той го попита:

— Научи ли го?

— Да, научих.

— Да си ми жив и здрав, синко. Учи сега, докато си млад и можеш да помниш, че като дойдеш на моите години, хич не върви.

Откъде се взеха между децата тези възрастни хора и какво, по дяволите, учеха на стари години, никак не можех да разбера. Какво ли ще е това училище в Страдия?

Любопитството ми стана тъй силно, че накрая, като не можах сам да си обясня това чудо, доближих се до стареца и в разговора с него узнах, че е народен представител и че в клуба му е наредено да научи речта си. Преди малко той повтарял първото изречение от нея.

След като научели уроците си, ги препитвали, а след това правели репетиция.

Народните представители идвали в клуба и всеки заемал мястото си. Председателят на клуба сядал на специална маса, а до него — двамата подпредседатели. До тяхната маса била масата за членовете на правителството, а малко по-нататък — масата за секретарите на клуба. Секретарят извиквал най-напред всеки един по име, а след това се започвала сериозна работа.

—Нека станат всички, които ще играят ролята на опозиционери! — заповядва председателят.

Стават неколцина.

Секретарят изброява седем души.

— Къде е осмият? —пита председателят.

Никой не се обажда.

Депутатите започват да се оглеждат, като че ли всеки иска да каже: „Не съм аз. Не зная кой е осмият?“

И ония седемте се обръщат, търсят с очи осмия си другар, докато един се сеща и извиква:

— А, да, ей този тук е получил роля на опозиционер.

— Не съм аз. Защо ме клеветиш? — казва посоченият сърдито и гледа в земята.

— Кой е тогава? — пита председателят.

—Не зная.

— Всички ли са тук? — обръща се председателят към секретаря.

— Всички!

— По дяволите, все някой трябва да бъде опозиция.

Никой не се обажда. Всички започват пак да се озъртат наоколо, дори и онзи, дето го наклеветиха.

— Нека се обади кой е?

Никой не се обажда.

— Ти си. Защо не ставаш? — казва председателят на заподозрения.

— Той е, той е — викат останалите и просто си отдъхват като човек, който сваля от гърба си голяма тежест.

— Аз не можа да играя ролята на опозиционер — извиква отчаяно нещастникът.

— Как така не можеш? — пита го председателят.

— Нека друг да бъде опозиционер.

— Все едно, който и да е.

— Аз желая да бъда с правителството.

— Ама всъщност ти си с правителството. Но само формално някой трябва да представлява опозиция.

— Аз не искам да представлявам опозицията, аз съм с правителството.

Председателят започва да му обяснява надълго и широко и едвам го скланя да се съгласи, когато един от министрите му обещава някаква богата доставка за държавата, от която може много да се спечели.

— Ех, слава богу — извиква председателят, целият изпотен и изморен. — Сега имаме осем души.

Докато председателят и правителството се обясняват с осмия опозиционер и едвам успяват да го убедят, ония седемте сядат.

— А сега нека да станат всичките опозиционери — казва председателят доволен и избърсва потта от челото си.

Става само оня, дето дълго отказваше да стане опозиционер.

— Какво значи това? Къде са сега пък останалите? — извиква председателят извън себе си от бяс.

— Ние сме с правителството — мърморят ония седемте.

— Е, това е истинска оскъдица за опозиция — отчаяно продумва министърът на полицията.

Настъпи досадна, мъчителна тишина.

— С правителството сте? — започва сърдито министърът ва полицията. — Ами ако не бяхте с правителството, нямаше и да ви избера. Да не би да искате ние министрите да играем сега ролята на опозиция? При следващите избори да не ми се мяркате. Ще оставя на тези осем места народът сам да избира. Поне така ще имаме истински опозиционери.

Най-сетне след дълги обяснения и обещания и останалите седем се съгласиха да поемат върху себе си тази мъчителна роля. На един обещаха голям пост, на друг тлъста печалба. Всички получиха награди за тези огромни услуги, оказани на правителството, което искаше Народното събрание да прилича поне от малко малко на истинско Народно събрание.

Когато всичко се свършва благополучно и се премахне най-трудната пречка, председателят започва да пренитва опозиционерите:

— Каква е твоята роля? — пита той първия.

— Моята родя се състои в това, да критикувам правителството, че харчи държавни пари на вятъра.

— Какво ще отговори правителството?

— Правителството ще каже, че, това става поради липса на пари.

— Какво ще отговориш ти на това?

— Аз ще кажа, че съм напълно доволен от отговора на правителството и каня десетте други народни представители да се солидаризират с мен.

— Седни — казва доволен председателят.

— Каква е твоята роля? — пита той другия.

— Аз ще критикувам правителството за това, че някои чиновници получават големи постове, без да се спазва редът, и вземат по няколко солидни заплати и много надбавки, докато други, по-способни и по-стари служители, имат малки постове и не са повишавани вече толкова години.

— Какво ще отговори правителството?

— Министрите ще кажат, че са повишавали с пререждане само най-близките си роднини, както и хора, за които са ходатайствували близките им приятели, и освен тях никого другиго.

— Какво ще кажеш ти за това?

— Аз ще кажа, че съм напълно доволен от отговора на правителството.

Председателят пита третия каква е ролята му.

— Аз трябва най-остро да нападна правителството за това, че сключва заеми при неблагоприятни условия, когато финансовото състояние в страната и без това е тежко.

— Какво ще отговори правителството?

— Правителството ще каже, че са му нужни пари.

— А ти какво ще кажеш?

— Аз ще кажа, че такива силни доводи напълно ме убеждават и че съм доволен от отговора.

— Какво трябва да направиш ти? — пита председателят четвъртия.

— Да критикувам военния министър, че армията гладува.

— Какво ще каже той?

— Че гладува, защото няма какво да яде!

— А ти?

— Напълно съм доволен!

— Седни!

Така препитва и останалите опозицнонери. Тогава минава: към болшинството на събранието.

Който е научил ролята си, получава похвала. Тези, дето не са научили ролите си, не могат да отидат на заседанието на Народното събрание.

Поради лошото положение в страната народните представители трябваше да се занимаят още на първите си заседания с разрешаването на най-спешните проблеми. Правителството също така разбираше правилно задълженията си и за да не се губи време за дребни неща, веднага внесе за утвърждаване закон за създаването на морски флот.

Когато чух за това, попитах един народен представител:

— Имате ли много военни кораби?

— Нямаме.

— Всичко колко имате?

— Засега нито един!

Аз се стъписах от учудване. Народният представител забеляза това и сам се учуди.

— Защо се чудите? — попита ме.

— Чух, че сте гласували закон за…

— Да — прекъсна ме той, — гласувахме този закон за създаване на флотата, това беше необходимо, защото до днес нямаме такъв закон.

— Има ли Страдия излаз на някое море?

— Засега не.

— Е, за какво ви е тогава този закон?

Народният представител се засмя и добави:

— Нашата страна, господине, някога е граничела с две морета, а народните ни идеали са Страдия пак да стане това, което някога е била. Както виждате, ние полагаме усилия за постигане на тая цел.

— Е, това е нещо друго — казах аз за извинение. — Сега разбирам и мога да кажа спокойно, че Страдия наистина ще стане велика и мощна страна, щом вие работите така искрено и от все сърце в нейна полза, и докато имате такова мъдро а патриотично управление, каквото е днешното.

(следваща страница)

(предишна страница)

На другия ден посетих министъра на полицията.

Пррд министерството се беше насъбрала тълпа въоръжени млади хора. Те бяха намръщени, зли. Защото вече два-три дни не бяха били гражданите, какъвто е обичаят в тази строго конституционна страна.

Коридорите и чакалните бяха препълнени с граждани, които искаха да влязат при министъра.

Какви ли хора нямаше тук! Едни елегантно облечени, с цилиндри, други окъсани, трети пък облечени в някакви шарени униформи, със саби на кръста.

Не исках веднага да се обадя на министъра. Искаше ми се малко да поговоря с тези така различни хора.

Най-напред започнах разговор с един изискан млад господин. Той ми каза, че е дошъл да търси държавна служба в полицията.

— Вие, изглежда, сте образован човек, сигурно ще ви дадат веднага държавна работа? — попитах аз.

Младият човек се поизплаши от моя въпрос и се озърна страхливо наоколо, да не би някой да е чул и обърнал внимание на думите ми. Като видя, че всички останали са заети с разговори помежду си за собствените си неволи, той си отдъхна. След това ми даде знак с глава да говоря по-тихо и предпазливо ме дръпна за ръка малко встрани, по-далеч от останалите.

— И вие ли сте дошли да търсите държавна служба? — попита ме той.

— Не. Аз съм чужденец, пътник. Бих искал да говоря с министъра.

— Затова говорите така високо, че аз като образован веднага ще получа назначение на държавна работа! — прошепна той.

— Нима не е разрешено да се казва това?

— Може, но на мен би навредило.

— Как така ще ви навреди? Защо?

— Защото у нас в този административен сектор не търпят учени хора. Аз съм доктор по право, но не казвам това — и не смея да го кажа, защото, ако узнае министърът, няма да получа служба. Един мой другар, също учен, за да получи работа, трябваше да представи удостоверение, че никога нищо не е учил и не смята нищо да изучава — и веднага получи служба, и то на добър пост.

Разговарях с още няколко души, между които и с един чиновник в униформа, който ми се оплака, че е съчинил обвинения за държавна измяна срещу петима души от опозицията, а още не е получил повишение.

Аз се помъчих да го утеша за тая страшна неправда.

Разговарях след това с един богат търговец, който ми разказа много работи от своето минало. Аз запомних само това, че преди няколко години държал най-добрия хотел в един градец, но пострадал от политиката, тъй като го завлекли с няколкостотин динара. Но след един месец, когато дошли на власт неговите хора, той получил добри поръчки, от които спечелил голям капитал.

— И тъкмо в този момент падна правителството!

— И вие пак пострадахте?

— Не, отдръпнах се от политиката. Впрочем отначало подпомагах с пари нашия политически вестник, но не гласувах повече, нито се проявявах в политиката. И това стига. Други не направиха и това… Пък и измори ме тая политика. За какво му е на човек цял живот да си блъска главата. Сега съм дошъл при господин министъра да го помоля при следващите избори народът да ме избере за народен представител.

— Нима не избира народът?

— Как да ви кажа?… То наистина избира народът. Така е според конституцията. Но обикновено избират тоя, когото полицията иска.

След като си поговорих с посетителите, приближих се до прислужника и му казах:

— Искам да вляза при господин министъра.

Момъкът ме погледна сърдито, горделиво, с някакво презрение и каза:

— Чакай! Виждаш колко хора чакат?!

— Аз съм чужденец, пътник и не мога да отлагам — казах учтиво и му се поклоних.

Думата „чужденец“ направи впечатление и младежът като пришпорен веднага се втурна в канцеларията на министъра.

Министърът веднага ме прие любезно и ме покани да седна. Преди това, разбира се, бях казал кой съм и как се казвам.

Министърът беше слабичък, висок човек с грубо, сурово, отблъскващо лице, макар че той се стараеше да бъде колкото се може по-любезен.

— Как ви хареса у нас, господине? — попита ме той със студена усмивка, види се, не от сърце.

Аз казах най-похвални думи за страната и народа и добавих:

— Особено трябва да поздравя тази прекрасна страна за нейното мъдро и умно управление. Просто не знае човек от какво по-напред да се възхищава.

— Ех, то можеше да бъде и по-добро, но ние се стараем, колкото можем!— отговори той с гордост, доволен от моя комплимент.

— Не, не, господин министре, не ви лаская, по-добро не може и да се желае! Народът, както виждам, е много доволен и щастлив. През тези няколко дни видях толкова много тържества и паради! — казах аз.

— Така е, но за настроението на народа имам и аз някоя и друга заслуга. Успях да внеса в конституцията освен всички други свободи, които са дадени на народа и напълно гарантирани, и следното: „Всеки гражданин на Страдия трябва да бъде винаги в добро настроение и весел. Той е длъжен с радост да приветствува, чрез многобройии делегации и телеграми, всяко важно събитие и всяко начинание на правителството.“

— Добре, господин министре, но как може да се изпълни всичко това? — попитах аз.

— Много лесно, всеки е длъжен да се покорява на законите на страната! — отговори министърът и лицето му стана важно, внушително.

— Хубаво — добавих аз, — но ако става дума за някаква работа, която не е в интерес на народа и страната? Ето например вчера узнах от господин министър-председателя, че на север е затворена границата за износ на свине. Както изглежда, от това страната ще има огромни загуби.

— Така е! Но това трябваше да стане. И все пак днес-утре ще пристигнат много делегации от всички краища на Страдия, за да поздравят министър-председателя за мъдрата му и тактична политика, която той провежда по отношение на съседната приятелска страна! — каза министърът възторжено.

— Това е прекрасно! Подобно мъдро управление може само да се желае. Като чужденец, аз се осмелявам да ви поздравя за този гениален закон, който е ваша заслуга и който е ощастливил страната и премахнал всичките грижи и неволи.

— За да не би народът все пак да забрави да изпълни някое свое задължение към закона, аз, предвиждайки и това, преди три дни вече изпратих за всеки случай поверително окръжно до всички полицейски власти в страната и най-строго им препоръчах по този повод народът да идва колкото се може по-масово, за да честити на министър-председателя.

— Но ако след някой ден се разреши износът на свине, какво смятате тогава? — попитах учтиво и любопитно.

— Няма нищо по-просто: ще изпратя друго поверително окръжно, в което отново ще заповядам на полицията да се постарае народът да идва и поднася поздравления колкото се може по-масово. Това в началото ще върви трудно, но постепенно хората ще свикнат и ще започнат да идват и сами.

— Така е, прав сте — казах изненадан от този отговор на министъра.

— Всичко може да се направи, господине, стига да има желание и разбирателство. Ние в кабинета си помагаме един на друг, за да се изпълни най-точно нареждането на всеки член на правителството. Ето, вижте, днес министърът на просветата ми изпрати едно свое окръжно, за да му помогна. И да заповядам на всички полицейски органи, които се намират под ведомството на повереното ми министерство, да се придържат строго към наставленията на министъра на просветата.

— Ако мога да ви попитам, за някаква важна работа ли се касае?

— Много важна! Именно неотложна. Аз предприех нужните мерки. Ето погледнете — каза министърът и ми подаде един лист хартия.

Започнах да чета:

„Очевидно е, че с всеки изминат ден все повече и повече се разваля езикът на нашия народ, а някои граждани отидоха толкова далеч, че забравиха постановлението на закона, който гласи: „Нито един гражданин не може да разваля народния език, нито пък да извращава словореда в изречението и да употребява едни или други форми, противоречащи на определените и установени правила, утвърдени от нарочен съвет от специалисти по граматика.“ Тези граждани започват да изговарят дори и думата „гняв“, за съжаление дръзко и без всякакъв надзор като „гнев“. За да няма в бъдеще такива неприятни явления, които могат да имат крупни последствия за нашето скъпо отечество, аз ви заповядвам да защитите със силата на властта думата „гняв“, която така обезобразиха, и да накажете строго, по закона, всеки, който променя самоволно тази или друга някоя дума или граматическата форма на думите, без да се съобразява с ясните постановления на закона.“

— Нима за това може да се наказват хората? — попитах аз смаян и изненадан.

— Разбира се, защото туй вече е по-голямо престъпление. За такова нарушение виновникът, ако свидетелите докажат неговата грешка, се наказва с десет до петнадесет дни затвор.

Министърът помълча малко и продължи пак:

— Помислете по този въпрос, господине. Законът, въз основа на който имаме право да наказваме всеки за неправилно употребяване на думи и за граматически грешки, има неоценимо значение както от финансова, така и от политическа гледна точка. Помислете си и ще стигнете до правилен извод за цялата тая работа.

Опитах се да се замисля, но не ми идваше на ума никаква умна идея. Колкото повече мислех, толкова по-малко разбирах смисъла на думите на министъра, все по-малко разбирах за какво мисля. И докато така безуспешно се мъчех да мисля за тоя чуден закон в тази още по-чудна страна, министърът ме гледаше усмихнат самодоволно, че чужденците далеч не са тъй разумен и досетлив народ, както хората в Страдия, които можеха да измислят дори нещо толкова умно, което в другите страни би се смятало за лудост.

— Не се сещате, нали? — каза той с усмивка и ме погледна изпод вежди — изпитателно.

— Извинете, но никак не мога да се досетя!

— Вижте, това е най-новият закон, който има голямо значение за страната. Първо, глобите за такива нарушения се изплащат в пари и страната получава от това много добри доходи. Тях ги използуваме за покриване на дефицитите в касите на нашите политически приятели и за фонда на разположение, от който се награждават привържениците на правителствената политика. Второ, този закон, който иначе изглежда толкова наивен, може да помогне доста на правителството заедно с останалите средства да получи болшинство в Народното събрание при изборите за народни представители.

— Но вие, господин министре, казахте, че чрез конституцията сте дали на народа всички свободи?

— Така е! Народът има всички свободи, но не ги използува! Как да ви кажа, ние, разбирате ли, имаме нови либерални закони, които трябва да са в сила. Но някак си по навик, а и с по-голямо желание се ползуваме от старите закони.

— Защо сте гласували тогава новите закони? — осмелих се да го попитам.

— У нас съществува такъв обичай — да променяме законите колкото се може по-често и те да бъдат повечко. В това отношение ние сме изпреварили целия свят. Само през последните десет години бяха гласувани петнадесет конституции, всяка от които беше по три пъти в сила, след това бе отхвърляна и отново одобрявана. Тъй че нито ние, нито гражданите можем да разберем кои закони важат и кои са отхвърлени… Аз считам, господине, че в това се състои съвършенството и културата на дадена страна — добави министърът накрая.

— Имате право, господин министре. И чужденците трябва да ви завиждат на това мъдро управление!

След това бързо се ръкувах с господин министъра и излязох на улицата.

(следваща страница)

(Попередня частина)

Усе це лише початок добра у нас. Ми справді були добрі й слухняні діти, і, відверто кажучи, з року в рік, з кожним новим поколінням зростали надії, що наша країна скоро матиме таких самих добрих і слухняних громадян, але хто зна, чи настане той блаженний час, коли наші прагнення, точніше, думки й ідеали моєї покійної геніальної дядини, повністю здійсняться в змученій матері Сербії, яку ми так палко й щиро любимо.

Хто зна, чи коли-небудь здійсняться наші бажання і втілиться в життя ця наша ідеальна політична про­грама:

§1.

Ніхто нічого не робить.

§2.

Кожен повнолітній серб дістає початкову плат­ню в розмірі 5000 динарів.

§3.

Через п’ять років кожен серб (або ж сербка, якщо в сім’ї немає чоловіків) дістає право на повну пенсію.

§4.

Пенсія підвищується щороку на 1000 динарів.

§5.

Народна скупщина (а тут уже, як виняток, з патріотичних мотивів зі скупщиною погодиться й сам сенат) повинна прийняти ухвалу, яка важитиме як особлива стаття конституції, про те, щоб овочі, всяка городина, злаки й усі інші культури родили казково щедро, та ще й двічі на рік, а якщо виявиться дефі­цит у державному бюджеті, то й тричі і, зрозуміла річ, навіть більше разів, як фінансовий комітет вважа­тиме за потрібне.

§6.

Всяка худоба, без різниці статі й віку, згідно з законом, схваленим обома палатами, відгодовується добре і розмножується надзвичайно швидко.

§7.

Худоба не може ні в якому разі одержувати платні, за винятком надзвичайних державних потреб.

§8.

Карається кожний, хто думає про державні справи.

§9.

Зрештою, ніхто ні про що не сміє думати без особливого на те дозволу поліції, бо думання шкодить щастю.

§10.

Насамперед поліція не сміє абсолютно нічого думати.

§11.

Хто б хотів задля розваги займатися торгів­лею, той повинен мати дуже великий зиск: на один динар тисячу.

§12.

Жіночі сукні, спідниці, намиста, як і всякий інший одяг та прикраси, сіються й достигають дуже швидко за будь-яких кліматичних умов і на будь-якому грунті щомісяця, в усіх кольорах і за найнові­шою французькою модою. Капелюшки, рукавички та інші дрібні речі можна з успіхом вирощувати у ва­зонах (власне кажучи, все, згідно з законною ухва­лою, вирощується само).

§13.

Діти не народжуються. Якщо ж вони десь зсе­ляються, доглядатимуть і виховуватимуть їх спеці­альні машини. Якщо вітчизні потрібно якомога більше громадян, буде збудовано фабрики дітей.

§14.

Податку ніхто не платить.

§15.

За сплату боргів і податків визначається су­вора покара; це поширюється на всі випадки, крім тих, коли буде встановлено, що злочин учинила розу­мово хвора людина.

§16.

Скасовуються всі непотрібні речі, як-от: тещі, свекрухи, постійні й тимчасові ревізійні комісії, по­точні державні й приватні борги, буряки, квасоля, гре­цька й латинська мови, гнилі огірки, всі відмінки — з прийменниками й без них, жандарми, свиняче пи­тання, розум заразом із логікою.

§17.

Хто об’єднає сербів, того негайно, на знак на­родного визнання й любові, арештувати!

Чудова програма; це мусили б визнати навіть її полі­тичні противники, якби така програма могла мати противників. Та все дарма, нашим благородним праг­ненням ніколи не здійснитися.

Але чого не досягли, чого не здійснили ми, незва­жаючи на всю нашу незмірну працю, те зробили інші, щасливіші за нас.

(Наступна частина)

(Попередня частина)

Зійшов місяць, засвітилися зорі. Порипують вітря­ки, пісні вечорові лунають довкола. Краса неска­занна!

Стара мати плаче сама перед хатою і все молиться богу, а малий Івиця сидить на порозі й бавиться, роз­мотуючи клубки з бабиного кошика.

А Джордже тим часом ішов попереду жандарма, далеко від свого дому.

Задуманий, приголомшений тим незрозумілим ви­падком, він не мав часу насолоджуватися любими його серцю вечоровими піснями.

Ой світи, місяченьку, світи миленькому!

Тільки юний мрійник може осягнути всю гіркоту його дум і почуттів.

Якийсь селянин їхав перед ними з повною гарбою збіжжя. Дзвіночки на волах подзенькували чисто, в такт волячій ході, а селянин співав уголос:

Нічка темна, темна, ще й похмура,
Моє серце облягла зажура!

Джордже ще ніколи так виразно й так близько, як зараз, не сприймав тієї пісні, що її викресав біль з грудей народних.

Наступного ранку, після того, як з ласки поліцей­ських провів ніч під наглядом у корчмі, невиспаний, зморений невеселими думками, Джордже стояв перед паном начальником поліції.

Начальник запитує, а писарчук пише.

— Як звешся?

— Джордже Андрич.

— Чим займаєшся?

— Студент.

Ця обставина в очах начальника, безперечно, тіль­ки збільшує його провину.

— Скільки тобі років?

— Двадцять один.

— Чи притягався до відповідальності?

— Був залишений без обіду в першому класі гім­назії.

— За що?

— Одного учня назвав швайкою!

Начальник задумався на мить, подивився в книжки й пробурмотів сам до себе:

— Отже, за образу честі!.. Хто накладав покарання?

— Староста класу.

— А до судової відповідальності притягався?

— Як міг притягатися до судової відповідальнос­ті, коли я ще студент?

Начальник знову замовк, думав, думав, нарешті буркнув:

— Тут ідеться про державний злочин.

І перш ніж далі провадити допит, він відкашляв­ся, скурив цигарку й випив склянку води — готувався до серйозної розмови.

— Що ви читали вчора?

—  «Демона»

— Записуй! — кинув начальник писарчукові. — Чи ще комусь читали?

— Ні, але радив би прочитати кожному, бо це чу­дова річ.

— Подумайте добре, що кажете, адже ви відповіда­єте представникові влади. Ви вважаєте, що це чудова річ?

— Надзвичайна!

— І ви смієте таке стверджувати?! Пиши: читав, ще й усупереч державним законам називає чудовим те, що заборонено.

— Бога ради, пане, хіба це злочин — сказати, що «Демон» Лєрмонтова — чудова річ, і хіба таке зако­ном заборонено?

— Ти мені не викручуйся! Хто тебе про Лєрмонто­ва питає? Гляди, щоб гірше не було, бо жарти зі мною погані!

— Я кажу про те, що ви мене питаєте!

— Про що?!

— Та ж про «Демона», кажу, це гарна річ.

— Ну?!

— Я й кажу, що Лєрмонтов — геніальний і відомий поет.

— Ти не забивай мені баки, а ліпше скажи, що тобі в цій книжці подобається — ось що я хочу зна­ти, зрозумів? — крикнув начальник і затупав ногами, аж усе затряслося.

Джордже був здивований, але мусив щось відпові­сти, то й почав декламувати перші-ліпші рядки:

Клянусь я днем, коли повстанув
Цей світ, розкинутий кругом,
Клянусь огнем його останнім
І правди вічним торжеством.

— Досить! Не роби з мене дурня й не городи казнащо! — гримнув начальник, люто грюкнувши кулаком по столу.

— Ви ж самі запитуєте!

— Я знаю, про що запитую, а ти відповідай, поки не дізнався, що я вмію.

Писарчук колупається в зубах і вибалушеними очи­ма дивиться то на свого начальника, то на студента, не в силі збагнути, про що вони торочать.

— Я вас запевняю, що це «Демон»! —каже Джор­дже, вже обливаючись потом.

Начальник, подумавши, знову питає:

— Отже, це вірші?!

— Так, Лєрмонтов — поет!

— Ти знову викручуєшся!

— Та це ж він написав!

— Хто?

— Лєрмонтов.

Начальник подзеленькав дзвоником і наказав пошу­кати Лєрмонтова в «Поліцейському віснику».

— А переклав Змай!

— Що переклав?

— Та цю ж книжку!

— А хто такий Лєрмонтов?

— Він росіянин.

— Так він росіянин?! — перепитав начальник і ви­тріщив очі, не знаючи, що далі казати.

Повернувся писарчук і доповів, що в «Поліцейсько­му віснику» Лєрмонтова немає.

Начальник поліції тільки після довгого пояснення зрозумів, що поетів не друкують у «Поліцейському віснику» і що книжка ця дозволена та для всіх до­ступна. Але наказав принести з бібліотеки якусь збір­ку Змаєвих поезій, щоб переконатися, що це таки правда. Нарешті зм’як і заговорив люб’язнішим то­ном:

— Гаразд, гаразд, пане, ми розберемося; а цю росій­ську книжку про всяк випадок, знаєте, залиште, я перегляну її. Робота в нас, як бачите, нелегка. Ми псуємо стосунки з людьми, але робимо це з обов’язку. А люди не розуміють, думають, що то я так хочу!

— Бувайте здорові.

— Ідіть здорові, вітайте своїх, ми вас трохи пому­чили!

Це, може, сталося десь, колись, у якійсь дивній кра­їні, а може, й зовсім не було цього на нашій землі, якщо випадково на Місяці є люди. Одне безпереч­не — мій сон. Приємно мені снити, і я не бажаю роз­чаровуватися, як Джордже. Він тепер уже трохи по-іншому думає, а не тільки марить поезією.

Джерело: Доманович, Радоє, Страдія. Подарунок королю, Дніпро, Київ 1978. (Пер. Іван Ющук)