Прысніўся мне страшны сон. І не так мяне здзівіў самы сон, як тое, што я, ціхманы і сумленны грамадзянін, годны сын нашай дарагой і шматпакутнай маці Сербіі, як і ўсе іншыя яе сыны, адважыўся, хоць і ў сне, ўбачыць такія страшныя рэчы. Скажаце, я складаю выключэнне, але не, ні на волас не адрозніваюся я ад іншых, а ў дабрапрыстойнасці мне проста няма роўных. Аднойчы, ідучы па вуліцы, я ўбачыў бліскучы гузік, які адарваўся ад паліцэйскага мундзіра, палюбаваўся яго чароўным ззяннем і толькі хацеў прайсці міма, поўнысалодкага роздуму, як раптам рука ў мяне сама сабой паднялася ды проста да шапцы, галава схілілася долу, а твар расплыўся у прыемнай усмешцы, якой мы звычайна вітаем якія стаяць вышэй за нас.

«Так, ва мне цячэ высакародная кроў, і ў гэтым уся справа!» – падумаў я, акідваючы пагардлівым позіркам дзівака, які праходзіў міма і, нічога не заўважыўшы, наступіў на гузік.

– Няўдаліца, – злосна вымавіў я, плюнуў і спакойна рушыў далей, суцешыў думкай, што падобных прасцякоў мала. І радасна мне было ад таго, што бог надзяліў мяне пяшчотным сэрцам і высакароднай рыцарскай крывёй нашых продкаў.

Цяпер вы бачыце, што я годны чалавек і рашуча нічым не адрозніваюся ад астатніх добрапрыстойных грамадзян. І вам самім падасца дзіўным, што менавіта мне прыходзяць у сне на розум такія страшныя і дурныя рэчы.

У той дзень са мной не здарылася нічога незвычайнага. Я добра павячэрыў і пасля вячэры доўга сядзеў, пацягваючы віно і варочаючы калыпком. Потым, выкарыстаўшы гэтак адважна і добрасумленна свае грамадзянскія правы, я лёг на сваю пасцель і ўзяў кнігу, каб хутчэй задрамаць. Кніга хутка выпала ў мяне з рук, што цалкам адпавядала маёй волі, і я заснуў сном праведніка – сумленне ў мяне была спакойнае, як у чалавека, які выканаў усе свае абавязкі.

І раптам я апынуўся на нейкай вузкай, выбоістай і бруднай дарозе. Халодная цёмная ноч. Вецер свішча, разгойдваючы аголеныя галіны і, нібы агнём, абпальвае скуру. Неба змрочнае і страшнае ў сваім бязмоўі. Дробны снег б’е ў твар, слепіць вочы. Вакол ні душы. Кідаюся наперад, але ногі мае слізгаюць, і я з’язджаю то ўправа, то ўлева, спатыкаюся, падаю і, нарэшце, разумею, што заблудзіўся. Так я цягнуўся, аднаму богу вядома, дзе. Ноч была доўгая, як стагоддзе, і я ўсё ішоў і ішоў, не ведаючы куды.

Так я ішоў шмат-шмат гадоў і прыйшоў у незнаёмы мне край, далёка-далёка ад родных мясцін, у дзіўную краіну, пра якую не ведае ні адна душа. Такую можна ўбачыць толькі ў сне.

Блукаючы па той краіне, я трапіў у вялікі шматлюдны горад. На прасторнай плошчы сабраліся натоўпы людзей і стаяў такі гвалт, што можна было аглухнуць. Меха, куды я зайшоў, знаходзілася як раз на гэтай плошчы, і я справіўся ў гаспадара, навошта сабраўся народ.

– Мы мірныя, сумленныя людзі, – пачаў ён, – верныя і адданыя сваему кмету[1].

– У вас кмет кіруе? – перапыніў я яго.

– Так, ён у нас самы галоўны, а за ім ідуць пандуры[2].

Я ўсміхнуўся.

– Чаму ты ўсміхаешся? Не ведаў, нешта?.. А сам ты адкуль?..

Я распавёў, што прыйшоў здалёк – з Сербіі, і вось заблудзіўся.

– Чуў я пра тую знакамітую краіну, – прамармытаў ён і, пачціва паглядзеўшы на мяне, працягваў: – У нас, значыць, кіруе кмет з пандурами.

– А якія ж у вас пандуры?

– Э, пандуры, ведаеш, розныя, гледзячы па рангу. Ёсць і старэйшыя, ёсць і малодшыя… Людзі, кажу, у нас усе смірныя, сумленныя, а вось з ваколіц прыходзяць усякія буяны, псуюць нас, дурному вучаць. Каб адрозніць нашых грамадзян ад прышлых, кмет ўчора выдаў загад усім мясцовым жыхарам з’явіцца да будынка суда, дзе кожнаму будзе пастаўлена на лоб таўро. Народ і сабраўся, каб вырашыць, як быць.

«Трэба як мага хутчэй бегчы з гэтай страшнай краіны», – падумаў я, скаланаючыся, таму што, хоць ўва мне і цячэ высакародная кроў серба, я, на сорам, не адчуваў сябе здольным на такі гераізм.

Гаспадар лагодна ўсміхнуўся, ляпнуў мяне па плячы і напышліва заявіў:

– Ха, ты ўжо збаяўся, чужаземец?! Значыць, нам няма роўных па доблесці!..

– Але што вы думаеце рабіць? – спытаў я збянтэжана.

– Як што? Ты яшчэ ўбачыш наш гераізм! Кажу табе, нам няма роўных па доблесці. Ты прайшоў шмат краін, але, упэўнены, не сустракаў такіх юнакоў! Пойдзем разам, я як раз спяшаюся туды.

Мы былі ў выхада, калі за дзвярыма пачуліся ўдары бізуна.

Выглядваю на вуліцу, і што ж я бачу! Чалавек у багатай вопратцы звычайнага грамадзянскага крою вязе на сваёй спіне іншага ў стракатай уніформе і бліскучай трывуголке на галаве. Ля ўваходу ў механу[3] яздок сышоў.

Гаспадар пакланіўся яму да самай зямлі. Чалавек у стракатай адзенні увайшоў у гасцініцу і сеў за спецыяльна прыгатаваны стол. Іншы, у цывільным адзенні, застаўся чакаць каля дзвярэй. Гаспадар і яму наважыў нізкі паклон.

– Што гэта значыць? – З здзіўленнем спытаў я.

– Той, што ўвайшоў у механу, старэйшы пандур, а гэты – адзін з самых бачных нашых грамадзян, найбагацейшы чалавек і вялікі патрыёт, – шэптам паведаміў гаспадар.

– Але чаму ён дазваляе ездзіць на сабе верхам?

Па знаку гаспадара мы адыходзім трохі ў бок.

З паблажлівай усмешкай ён кажа:

– Ды гэта ў нас лічыцца вялікім гонарам, якой рэдка хто атрымлівае.

Гэта да таго збіла мяне з панталыку, што з далейшага расказу я нічога не разабраў. Добра запомніліся толькі заключныя словы: «Такую заслугу перад Бацькаўшчынай не кожны народ можа зразумець і ацаніць».

–

І вось мы на сходзе, пачаліся ўжо выбары прэзідыума.

Адна група вылучыла кандыдатам у старшыні Колба, калі мне памяць не змяняе, іншая група – Талба, трэцяя – свайго кандыдата.

Падняўся неймаверны галас; кожная група старалася працягнуць свайго чалавека.

– Па-мойму, у нас няма лепшай кандыдатуры на пасаду старшыні гэтак важнага сходу, чым Колб, – заявіў прадстаўнік першай групы. – Яго адвага, грамадзянская доблесць ўсім нам добра вядомыя. Мяркую, што сярод нас не знойдзецца ніводнага, які б часцей ўдастойваўся гонару вазіць на сваёй спіне саноўнікаў.

– Лепш бы ты маўчаў, – крыкнуў нехта з іншай групы, – на табе і практыкант яшчэ не праехаў!

– Ведаем мы вашы дабрадзейнасці, – пачулася з трэцяй групы, – ніводнага ўдару бізуном ня перанеслі без таго, каб не закрычала.

– Разважым, браты! – пачаў Колб. – Гэта праўда, што дзесяць гадоў таму на мне часта ездзілі вяльможы, і я не выдаваў ні гуку, калі мяне хвасталі бізуном, але ўсё ж, можа быць, ёсць і больш заслужаныя людзі, маладзейшыя за мяне і годней.

– Няма такіх, не! – закрычалі яго прыхільнікі.

– Няма чаго ўспамінаць аб старых заслугах! На колбу ездзілі дзесяць гадоў назад! – закрычалі з іншай групы.

– Зараз прыходзяць маладыя сілы, даволі з нас старых! – чуецца ў трэцяй групе.

Але раптам шум змоўк; народ расступіўся, і ў праходзе здаўся малады чалавек гадоў трыццаці. Убачыўшы яго, усе галовы схіліліся ў глыбокім паклоне.

– Хто гэта? – шэптам пытаюся я гаспадара.

– Гэта першы чалавек у нашым горадзе, малады, але шматабяцальны. На ім сам кмет ўжо тры разы ездзіў. Гэта ў яго-то гады! Ніхто да гэтага часу не карыстаўся ў нас такой папулярнасцю.

– Можа быць, яго абяруць?

– Хутчэй за ўсё; усе папярэднія кандыдаты старэйшыя за яго, час іх ужо прайшоў, а на спіне гэтага кмет пракаціўся толькі ўчора.

– Як яго клічуць?

– Клеард.

Яго прапусцілі наперад.

– Думаецца мне, – перапыніў цішыню Колб, – нам не знайсці на пасаду старшыні лепшага чалавека, чым Клеард. Ён малады, але нам, старым, далёка да яго.

– Праўда! Правільна! Няхай жыве Клеард! – загарлапанілі ўсе разам.

Колбаў і Талб правялі яго на старшынскае месца.

Ізноў усё нізка пакланіліся, і затым наступіла цішыня.

– Дзякуй вам, браты, за вялікую ўвагу і гонар, якія вы мне аднадушна сёння аказалі. Надзеі, ускладзеныя вамі на мяне, вельмі мне пачэсную. Цяжка кіраваць народнымі імкненнямі ў гэтак важныя дні, але я прыкладу ўсе сілы, каб апраўдаць ваш давер, усюды і ва ўсім шчыра абараняць вас, паказваць, як і раней, высокі ўзор грамадзянскай доблесці. Дзякуй вам, браты, за давер.

– Жыве! Жыве! Жыве! – пачулася з усіх бакоў.

– А цяпер, браты, дазвольце з гэтага месца сказаць некалькі слоў аб важнай падзеі, якая мае адбыцца. Нялёгка вытрываць пакуты і боль, якія нас чакаюць, нялёгка вынесці выпальванне на лбе кляйма распаленым жалезам. Так, такія мукі не кожны можа вытрымаць. Але хай трусы дрыжаць і бляднеюць ад страху, мы ж ні на імгненне не адважваемся забываць пра тое, што з’яўляемся нашчадкамі выдатных продкаў, што ў жылах ў нас цячэ высакародная юнацкая кроў нашых дзядоў, тых цуда-волатаў, якія, і вокам не міргнуўшы, паміралі за свабоду і шчасце нас, сваіх нашчадкаў. Нікчэмныя нашы пакуты перад іх пакутамі! І няўжо сёння, калі настаў час шчасця і багацця, мы пакажам сябе гнілым, баязлівым пакаленнем? Кожны сапраўдны патрыёт, кожны, хто не хоча пасароміць свой народ перад усім светам, перанясе боль мужна, гераічна.

– Правільна! Жыве! Жыве!

Затым выступіла яшчэ некалькі палымяных выступоўцаў, якія падбадзёрвалі спалоханы народ і казалі прыблізна тое ж, што і Клеард.

Узяў слова бледны, змардаваны стары з маршчыністым тварам, сівой галавой і белай як снег барадой. Ногі ў яго падгіналіся ад слабасці, рукі дрыжалі. Старэчы голас перарываўся, а ў вачах блішчалі слёзы.

– Дзеці, – пачаў ён, і слёзы пакаціліся па бледным зрэзаным маршчынамі твары на сівую бараду, – я слабы і хутка памру, але мне здаецца, што лепш не дапускаць такой ганьбы. Сто гадоў я пражыў і без гэтага… Дык няўжо цяпер на гэтую сівую слабую галаву ўпадзе рабскае таўро…

– Далоў паршывага старога! – крыкнуў старшыня.

– Далоў яго! – загарлапанілі адны.

– Стары баязлівец! – далучыліся іншыя.

– Няма таго, штоб маладых падтрымаць, дык ён яшчэ палохае! – крычалі трэція.

– Пасаромеўся б сваёй сівізны! Столькі пражыў і яшчэ чагосьці баіцца. Ну, а мы, маладыя, не баімся!

– Далоў баязліўца!

– Выгнаць такога!

– Далоў!

Узрушаны натоўп доблесных маладых грамадзян люта кінуўся на нямоглага старога з кулакамі і лаянкай.

Толькі старасць выратавала небараку, а то забілі б да смерці.

Усе клятвенна запэўнілі адзін аднаго, што заўтра ўзвысяць славу свайго народа і будуць трымацца гераічна.

Са сходу разыходзіліся ў поўным парадку. Чуліся галасы:

– Пакажам заўтра, хто мы такія!

– Хвалькі сябе таксама праявяць заўтра!

– Прыйшоў час праверыць, хто чаго варты, каб ўсякая тля ня лезла ў героі!

–

Я вярнуўся назад у механу.

– Ну, бачыў, што мы за людзі? – самаздаволена спытаў гаспадар.

– Бачыў, – адказаў я машынальна, адчуваючы, што сілы мне змяняюць, а галава расколваецца ад дзіўных уражанняў.

У той жа дзень я прачытаў у газеце перадавы артыкул наступнага зместу:

«Грамадзяне, прайшлі дні пустой пахвальбы, чым захапляліся некаторыя з нас; гучныя словы пра нейкія нашы уяўныя дабрадзейныя справы і заслугі раптам страцілі цану; настаў час, грамадзяне, паказаць, нарэшце, на справе, чаго кожны з нас варта! Але мы ўпэўненыя, што сярод нас не знойдзецца ніводнага бездапаможнага баязліўца, якога ўлады вымушаныя будуць сілай цягнуць на адведзенае для клеймления месца. Кожны, хто адчувае ў сабе хоць кроплю гераічнай крыві нашых продкаў, у ліку першых спакойна і ганарліва перанясе пакутлівую боль, бо гэта святая боль – ахвяра, якую патрабуе бацькаўшчына і наша агульнае дабро. Наперад, грамадзяне, заўтра – дзень выпрабавання нашага гераізму!..»

–

У той дзень гаспадар лёг спаць адразу пасля сходу, каб заўтра ў ліку першых з’явіцца на ўсталяванае месца. А многія тут жа адправіліся да будынка суда, каб заняць лепшыя месцы.

Раніцай і я адправіўся да будынка суда. Тут сабралося ўсё насельніцтва горада ад малога да вялікага. Некаторыя жанчыны прынеслі грудных немаўлятаў – хай і ім паставяць рабскае, то ёсць ганаровае таўро; гэта дапаможа ім пасля атрымаць добрае мястэчка на дзяржаўнай службе.

Усюды таўкатня, лаянка (у гэтым я угледзеў падабенства з намі, сербамі, і таму парадаваўся), кожны хоча раней за іншых падысці да дзвярэй. Некаторыя нават паспелі пабіцца.

Ставіць таўро спецыяльны чыноўнік у белым святочным касцюме. Ён ласкава угаворвае напіраць народ:

– Лягчэй, дзеля бога, чарга да ўсіх дойдзе; вы ж ня быдла, каб так напіраць.

Працэдура пачалася. Адны ўскрыквалі, у іншых вырываецца стогн – ні адзін чалавек, пакуль я быў там, не перанёс мук моўчкі.

Я не мог доўга глядзець на гэтыя пакуты і вярнуўся да сябе. У механе ўжо сядзелі людзі, закусвалі, пілі.

– Перанеслі і гэта, – сказаў адзін.

– Эх, мы і пакрычалі-то трохі, а вось Талб роў, як асёл, – зазначыў другі.

– Вось табе і Талб, а ўчора яшчэ хацелі выбраць яго старшынёй!

– Э, хто ведаў!

Размаўляюць, а самі стогнуць, выгінаюцца ад болю, але так, каб іншыя не заўважылі, – бо кожнаму сорамна паказаць сябе баязліўцам.

Клеард асарамаціла – застагнаў, а сапраўдным героем апынуўся нейкі Леар; ён запатрабаваў, каб яму наклалі адразу два кляйма, і не пікнуў пры гэтым. Увесь горад казаў пра яго з найвялікай павагай.

Некаторыя збеглі і тым заслужылі ўсеагульную пагарду.

Праз некалькі дзён, калі па вуліцах з горда паднятай галавой, выкананы напышлівага велічы, праходзіў той, у каго на лбе было выпалена два кляйма, усё жывое, Сдернув шапкі з галавы, кланяліся яму, вітаючы героя свайго часу.

За ім беглі па вуліцах дзеці, жанчыны, мужчыны – усе хацелі бачыць волата народнага. І дзе б ён ні ступаў, усюды за ім нёсся поўны глыбокай пашаны шэпт: «Леар, Леар!.. Вось ён! Вось той герой, які не крыкнуў, гуку не прамовіў, калі яму ставілі два кляйма адно за адным!» Газеты праслаўлялі яго на ўсе лады. І каханне народнае атачыла яго.

–

Чую я з усіх бакоў гэтую хвалу і адчуваю, што і ўва мне абуджаецца сэрбская юнацкая кроў. Бо і нашы продкі героі, і яны ў пакутах гінулі за свабоду, і ў нас ёсць слаўнае мінулае – Косава! Мяне раптам ахоплівае гонар за родны народ, гарачае жаданне праславіць яго, і, кінуўшыся да будынка суда, я заклікаю:

– Што вы носитесь са сваім Леарам?.. Вы яшчэ не бачылі сапраўдных герояў! Я вам пакажу, што значыць сэрбская юнацкая кроў! Падумаеш, два кляйма! Стаўце мне дзесяць!

Чыноўнік ў белым падносіць да майго ілба сваё прыладу, я ўздрыгваю і… прачынаюся.

У страху тру лоб, асяняцючы сябе знакам крыжа і проста дзіву даюся – чаго толькі чалавеку не прысніцца.

«Яшчэ крыху, і я зацямніў бы славу іхняга Леара», – думаю я і з задавальненнем перакладваюсь на другі бок, хоць мне ўсё ж крыўдна, што сон гэтым не завяршыўся.

 

У Белградзе, 1899.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.

 

[1] Кмет (серб.) – у феадальнай Балгарыі і Сербіі – сельскі стараста (войт).

[2] Пандур (венг.) – стражнік.

[3] Механа (перс.) – карчма, гасцініца.

Усякія цуды бываюць на свеце, а ў нашай краіне, як многія кажуць, цудаў столькі, што ўжо і цуд не ў цуд. Ёсць у нас такія людзі, якія хоць і займаюць высокае становішча, думаць зусім не ўмеюць, і таму, а можа быць, па нейкіх іншых прычынах, пачаў разважаць вясковы вол, самы звычайны, які нічым не адрозніваецца ад іншых сэрбскіх валоў. Аднаму толькі богу вядома, што прымусіла гэту геніяльную жывёлу адважыцца заняцца роздумам, калі ўсе ўжо даўно ведаюць, што ў Сербіі гэта няшчаснае рамяство прыносіць толькі шкоду. Калі дапусціць, што ён, небарака, па наіўнасці сваёй не ведаў пра нерэнтабельнасці гэтага рамяства ў родных месцах, то ў такім выпадку яму няма за штопрыпісваць асаблівую грамадзянскую доблесць; аднак застаецца загадкавым, чаму ўсё ж вол пачаў думаць, не будучы ні выбарнікам, ні членам камітэта, ні сельскім старастам, калі ніхто не абіраў яго дэпутатам у валовую Скупшчыны або – калі ён у гадах – сенатарам. А калі ён, грэшны, марыў стаць міністрам нейкай валовай краіны, тады, наадварот, трэба было прывыкаць як мага менш думаць, як робяць гэта выдатныя міністры ў некаторых шчаслівых краінах, хоць у нашай краіне і ў гэтым не пашанцавала. Але ў рэшце рэшт якая нам справа да таго, чаму ў Сербіі вол ўзяўся за пакінутае людзьмі занятак. Можа ён пачаў думаць па нейкім натхненні звыш?

Дык што ж гэта за вол? Самы звычайны вол, у якога, як вучыць заалогія, маюцца галава, тулава і іншыя часткі цела – усё, як у астатніх валоў; цягне ён калёсы, шчыпле траву, ліжа соль, жуе жуйку і рыкае. Звалі яго Сівоня.

Вось як ён пачаў думаць. Аднойчы гаспадар запрог Сівоню і яго сябра Галоню, нагрузіў калёсы крадзенымі дошкамі і адправіўся ў горад іх прадаваць. Ледзь толькі пад’ехалі да першых гарадскіх хат, гаспадар прадаў дошкі, атрымаў грошы, распрог Сівоню і яго сябра, перакінуў ланцугб які злучае іх, праз ярмо, кінуў ім растрапаны сноп кукурузных сцеблаў і хутка ўвайшоў у карчомку, каб, як належыць чалавеку, падсілкавацца гарэлачкай. Быдл нейкае свята, і мужчыны, жанчыны і дзеці ішлі з усіх бакоў. Галоня, вядомы сярод валоў як прыдуркаваты, не звяртаючы ўвагі ні на што, з усёй сур’ёзнасцю прыступіў да абеду. Шчыльна паеўшы, ён памычаў ад задавальнення, потым прылёг і, салодка падрэмваючы, стаў жаваць жуйку. Яму не было ніякай справы да людзей, якія ходзяць міма яго. Ён мірна драмаў і жаваў (шкада, што ён не чалавек: як не зрабіць кар’еру з такім характарам!). Сівоня ж ні да чаго не дакрануўся. Паводле яго летуценным вачам і сумнам выразе твару адразу было відаць, што гэта мысліцель, натура пяшчотная, уражлівая. Міма яго праходзілі сербы – людзі, гордыя сваім слаўным мінулым, імем і народнасцю, пра што можна было меркаваць па іх ганарыстай манеры трымацца. Сівоня глядзеў на ўсё гэта, і душу яго ахоплівала туга, боль ад страшнай несправядлівасці. Гэта адчуванне было гэтак нечакана і моцна, што, не справіўшыся з сабой, ён зарыкаў жаласна, сумна і на вочы яго навярнуліся слёзы.

Ад вострага болю Сівоня і пачаў думаць:

«Чым ганарыцца мой гаспадар і іншыя яго суграмадзяне, сербы? Чаму яны так задзіраюць галовы і з такойганарыстасцюі пагардай глядзяць на мой род?.. Ганарацца яны радзімай, ганарацца тым, што на ласцы лёсу ім прызначана было нарадзіцца тут, у Сербіі. Але і мая маці ацялілася ў Сербіі, і гэта радзіма не толькі мая і майго бацькі, але і маіх продкаў; бо яны, як і продкі сербаў, прыйшлі ў гэты край са старой славянскай прарадзімы. Між тым, ніхто з нас, валоў, не перапоўнены ад гэтага гонару. Мы заўсёды цэнім таго, хто зможа падняць у гару найбольшы груз, і ніхто з нас да гэтага часу не казаў швабскаму валу: «Э, што ты там, я – сербскі вол, радзіма мая – слаўная Сербія, тут цяліліся ўсе мае продкі, тут, на гэтай зямлі, і магілы іх! » Божа захавай, гэтым мы ніколі не ганарыліся, нам нават у галаву не прыходзіла, а вось яны ганарацца. Дзіўныя людзі!»

Ад такіх думак вол сумна закруціў галавой, зазвінеў медны званочак на яго шыі, і рыпнуў ярмо.

Галоня расплюшчыў вочы і, паглядзеўшы на сябра, прамармытаў:

– Зноў ты са сваім глупствам! Еш, ды жырэй сабе, дурань. Глядзі, у цябе рэбры можна пералічыць. Калі б здольнасць думаць шанавалася, то людзі не падалі б гэта нам, валам. Не выпала б нам такое шчасце!

Са шкадаваннем паглядзеўшы на свайго сябра, Сівоня адвярнуўся і зноў паглыбіўся ў свае думкі.

«Ганарацца сваім слаўным мінулым. Косава поле, косаўская бітва! Цуд з цудаў! Дык і мае продкі валаклі тады для войскі ежу і рыштунак; калі б не было нас, усё гэта прыйшлося б рабіць самім людзям… Паўстанне супраць туркаў! Вялікая, высакародная справа, але хто там быў? Хіба паўстанне ўздымалі гэтыя пагардлівыя пустазвоны, якія, нічога не робячы, праходзяць, задраўшы нос, міма мяне, быццам у тым іх заслуга? Возьмем, напрыклад, хоць бы майго гаспадара. І ён ганарыцца і выхваляецца паўстаннем, асабліва тым, што ў барацьбе за вызваленне радзімы загінуў яго прадзед, выключны юнак. Ды ці ж яго ў гэтым заслуга? Ганарыцца мае права яго прадзед, а не ён; прадзед ягоны ўпаў ахвярай за тое, каб мой гаспадар, яго нашчадак, быў вольны. І ён вольны, але што ён, свабодны, робіць? Скраў чужыя дошкі, паваліўся ў калёсы і захроп, а я цягну і яго і дошкі. Цяпер, прадаўшы дошкі, ён лайдачыць, п’янствуе, пахваляецца слаўным мінулым. А колькі маіх продкаў было зарэзалі падчас паўстання, каб пракарміць байцоў? Ды няўжо не яны валаклі тады вайсковы рыштунак, гарматы, правіянт і порах, і ўсё ж нам і ў галаву не прыходзіць выхваляцца іх заслугамі, бо мы па-ранейшаму добрасумленна і цярпліва выконваем свае абавязкі, як выконвалі іх і нашы продкі.

Ганарацца пакутамі сваіх продкаў, пяцісотгадовым рабствам. Мой род пакутуе з таго часу, як існуе; мы і па гэты дзень мучымся, знаходзячыся ў ярме, але ніколі не званіць з гэтай нагоды ў званы. Здзекаваліся, чуеш, над імі туркі, рэзалі, саджалі на кол. Маіх жа продкаў рэзалі і пяклі і туркі і сербы; ды і якім яшчэ толькі пакутам нас не падвяргалі!

Ганарацца верай сваёй, і ні ў што не вераць. А хіба я і ўвесь мой род вінаватыя ў тым, што нас не прымаюць у хрысціянства? Запаведзь кажа ім: „Не крадзі», а вось жа мой гаспадар крадзе і прапівае крадзеныя грошы. Вера вучыць іх рабіць бліжнему дабро, а яны адзін аднаму прычыняюць зло. Лепшым прыкладам дабрадзейнасьці лічыцца той, хто не здзейсніў зла, і, зразумела, ніхто і не збіраецца запатрабаваць, каб, не робячы зла, ён стварыў дабро. І вось дакаціліся да таго, што дабрадзейнасцю лічаць любую марную справу, абы яна не прыносіла шкоды.»

Вол так глыбока ўздыхнуў, што ад ўздыху яго пыл падняўся з зямлі.

«Ды і то сказаць, – працягвае ён свае сумныя разважанні, – хіба я і мой род ў гэтых адносінах не вышэй іх усіх? Я нікога не забіў, не абгаварыў, ні ў каго нічога не скраў, не выгнаў нікога ні з таго ні з сяго з дзяржаўнай службы, не працягваў рук да дзяржаўнай казны, не абвяшчаў сябе наўмысна банкрутам, ніколі не закоўваў у кайданы і не саджаў у турму ні ў чым не вінаватых людзей, якія не паклёпнічалі на сваіх сяброў; не змяняў я сваім валовым прынцыпам, не даваў ілжывых паказанняў сведак, ніколі не быў міністрам і не нарабіў краіне шкоды. Акрамя таго, не здзяйсняючы зла, я раблю дабро нават тым, хто мне шкодзіць. Нарадзіўся я, і адразу ж злыя людзі пазбавілі мяне мацярынскага малака. Бог жа стварыў траву для нас, не дзеля людзей, а ў нас і яе адбіраюць. І, нягледзячы на ​​ўсё гэта, мы цягнем людзям падводы, пашам і кормім іх хлебам. І ўсё ж ніхто не прызнае нашых заслуг перад радзімай…

Па хрысціянскаму статуту людзі павінны выконваць усе пасады, а яны не вытрымліваюць і самога малога паста, я ж і ўвесь мой род посьцім ўсёнаша жыццё з той самай хвіліны, як нас пазбаўляюць мацярынскага малака.»

Вол выпусціў галаву, але, як бы заклапочаны чымсьці, зноў падняў яе, злосна фыркнуў і, здавалася, успомніўшы нешта важнае, якое мучыла яго, раптам радасна прамукаў:

– Цяпер я ведаю, у чым справа! – і працягваў свае развагі.

«Ганарацца яны свабодай і грамадзянскімі правамі. Над гэтым я павінен сур’ёзна падумаць. Але колькі ні думай, нічога не прыдумаеш. У чым гэтыя іх правы? Калі паліцыя загадае ім галасаваць, яны галасуюць. Ды бо з такім жа поспехам і мы маглі б прамармытаць: «За-а-a-a!» Калі ж ім не загадаюць, яны не асмельваюцца галасаваць і ўмешвацца ў палітыку, гэтак жа як і мы. Часам і яны, без віны вінаватыя, падвяргаюцца арыштам і церпяць збіццё. Мы хоць замыкаем і адмахнёмся хвастом, а ў іх і на гэта не хапае грамадзянскай доблесці.»

У гэты момант з карчмы выйшаў гаспадар. П’яны, ледзь трымаючыся на нагах, з мутнымі вачыма, падышоў ён да воза, хістаючыся з боку ў бок і мармычучы нейкую лухту.

«Вось на што гэты горды нашчадак выкарыстаў свабоду, якую яго продкі заваявалі сваёй крывёю. Добра, мой гаспадар п’яніца і злодзей, але на што яе ўжылі іншыя? Толькі на тое, каб, нічога не робячы, ганарыцца мінулым і заслугамі сваіх продкаў, да якіх яны маюць такое ж стаўленне, як і я.

А мы, валы, засталіся такімі ж стараннымі і карыснымі працаўнікамі, якімі былі і нашы продкі. Мы – валы, гэта так, але ўсё ж мы і цяпер можам ганарыцца сваёй пакутніцкай працай і заслугамі».

І, глыбока ўздыхнуўшы, вол сунуў галаву ў ярмо.

 

У Белградзе, 1902.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.