I

Веселин Савковиќ е некаков мал чиновник во едно големо белградско надлештво. Природно е значи дека тој мораше толку повеќе да работи, колку помала што му беше платата. И работеше тој повеќе отколку што требаше! Ќе дојдеше на должност речиси еден цел час пред одреденото време, а ќе излезеше последен.

Освен вреднотијата, што му ја фалеше секогаш и самиот шеф, тој беше совесен чиновник, а спреман и свикнат на својата работа.

— Што си будала, та се сортираш со толкава работа?!… — му рече еднаш еден од неговите другари.

— Мораш — одговори Веселин, и не кревајќи си ја главата од работата.

— Знам дека мораш, но тоа е преку мера! Ти работиш и дома ноќе — му вели пак неговиот другар, и ја извади кутијата, та почна да витка тутун.

Веселин ја прекина за час работата, и го погледна со тажен поглед, па лесно издивна и рече:

— Јас имам фаимилија!

— Па што дека? — праша неговиот другар.

— А да ме отпуштат, кај ќе одам јас со жена и со четири ситни дечиња?! — одговори Веселин, и се фати пак за работата.

Замолчија. Другар му на Веселина запали цигара, па пушеше молчеливо, изгледаше нешто длабоко замислен.

—

И навистина, трудот на Веселин даде добар плод. Еден ден го повика шефот во канцеларијата и му рече дека бил необично задоволен со неговата марлива работа и вреднотија, та прв од сите други го предложил за повишување на платата, а освен тоа го направил за нова година да добие беспрекорната двегодишна работа, како одлика од другите, тантиема од сто динари во злато.

Веселин одвај чекаше по таа вест да дојде дома и да ја издрадува жена си со ненадејната среќа.

По вечерата, кога децата испозаспаа, тој седеше до некое време во ноќта и разговараше со жената, советувајќи се како ќе ги употреби најдобро тие сто динари. Направија распоред што ќе се купи од тоа за секое дете.

— Баш би можеле на Мико (најстарото синче) да му купиме нови чевлиња — вели жената, и го погали детето по образот.

— Па да му купиме — одобрува Веселин задоволен, па и самиот се доближи до детето и го бакна.

При тоа малата Видица прокенка во сонот, и побара вода.

— Што ѝ одредивме на малава? — праша Веселин.

— Нејзе мама ќе ѝ купи ново капутче — вели жената.

— Ама ќе се загледува кога ќе се облече!

— Пиленце мамино — изговори жената, и го бакна детето.

Еден дел од тие пари решија да остават да се најде за случај на нужда и слабост.

Потоа во разговорот преминаа на повишувањето на платата.

— Па ти сега секој месец ќе имаш по дваесет динара повеќе? — праша жената.

— По дваесет.

Жената веднаш почна во умот да си го распоредува тој одвишок, како може најдобро да се употреби, а Веселин со мислите се пренесе уште подалеку во иднината, и сонуваше за уште поголема плата и за убав удобен живот.

— Подобро, богами, да почнеме да штедиме по некоја пара додека се децава мали — го соопшти жената заклучокот од своето размислување.

— Па после ќе биде и платата уште поголема — вели Веселин.

Двајцата молкнаа. Се слуша како дишат децата, та тоа им беше пријатно како најзаносна музика. Се чувствуваа среќни, и потонаа во мислите во уште посреќна иднина.

 

II

Не помина ни еден месец од ова време, па шефот пак го повика Веселина во својата канцеларија.

— Ве викав поради една важна работа… — почна шефот и застана, мислејќи што ќе рече понатаму. По лицето можеше да му се види дека не му беше најпријатно она што сакаше да го каже. Си го позатри челото и очите со раката, па продолжи понатаму:

— Тоа е заправо ваша лична работа, но… јас ве сакам, и сакам да ве предупредам… Најпосле, како сакате вие… — Шефот се дигна при тоа од столот, замолче, и пушејќи одеше наваму натаму.

На Веселин просто му се запре дишењето од некое претчувство. Лицето час му се вцрвуваше, час му пребледнуваше. Го обзеде чудна нестрпливост што побргу да чуе како ќе го заврши шефот почетокот на својата беседа. По челото му излезе пот, и тој си го избриша со раката.

Шефот наеднаш застана и го погледна Веселина, па го праша:

— Знаете ли дека е утре изборот на општинска управа?

— Знам.

— За кого мислите да гласате?

Веселин пребледе, и просто почувствува како го изневеруваат нозете. Молчеше долго, а и не се сеќаваше дека шефот чека на неговиот одговор.

— Вие сте уште млад човек, а вредни сте и точни во својата должност, та ќе имате убава кариера во државната служба, но само ако слушате за сè што се бара од вас…

Шефот пак застана. Веселин не одговараше ништо. Некое чудно претчувство му го обави срцето. Убавите соништа негови за иднината прснаа како пена, а наместо тоа пред очите му се покажа сликата во која тој ја гледаше својата фамилија во сиромаштија и во јадови. Тој веќе однапред можеше да прецени на што ќе се сведе овој разговор негов со својот шеф.

Шефот извади од џебот еден табак хартија, каде што беа испишани имињата на кандидатите, и му го подаде на Веселин со зборовите:

— За таа листа морате да гласате!… Впрочем, немојте да мислите дека јас сакам да ве присилам! Тоа је ваша волја. Јас само како постар би ви советувал да гласате за овие чесни луѓе, како што ќе гласам и јас. Би било незгодно вие, како помлад, да бидете одделени од толку повисоки чиновници… Сега вие размислете за сè. Направете како сакате… Можете да гласате и за противниците на денешниот режим, но тогаш вие би морале да си ги припишете на себеси сите лоши последици што би можеле да настапат поради таквата ваша постапка… Сега одете си… Јас сам сакав пријателски да ве посоветувам… — тука шефот ја прекина реченицата.

Веселин го држеше табакот хартија в рака, и бесвесно ги гледаше имињата што беа на него испишани. Зборовите на шефот направија цел хаос во душата негова.

Настапи молчење. Одвреме навреме ќе заѕвонеше ѕвончето во одникот, а потоа ќе се слушаа чекорите на Симо служителот, ќе чкрапнеше вратата на оваа или на онаа канцеларија, ќе се слушаа и гласови; вратата пак ќе се затвореше, а чизмите на Симо ќе затупотеа, па за час сè ќе стивнеше.

Веселин некако му позавиде на Симо, а и самиот не знаеше зошто, просто имаше желба да му го отстапи својот положај, а тој да го прими неговиот.

— Женет ли сте? — го прекина шефот молчењето.

— Имам веќе и четири деца — одговори Веселин, и погледна низ прозорецот во дворот.

Во дворот цепачот сече дрва. Веселин се загледа во пилата, што се движеше живо низ дрвото, од кое ветрот ги разнесуваше струшките од кои беше опсипано и искинатото палто на цепачот, што лежеше покрај ногарите.

— Струже — си помисли Веселин — па сепак ја храни својата фамилија… Сигурно и тој има фамилија?!…

Пресеченото парче дрво падна на земјата. Цепачот се исправи малку, потоа ја остави пилата и си го крена од земја палтото, та извади од него тутун, и го фрли пак наземи малку потаму од ногарите.

Никој уште не умрел од глад — си мислеше понатаму Веселин, и пак во мислите помина на својата фамилија, и просто се почувствува поприбран, посилен.

— Толку побргу — заврши шефот — треба да си ги отворите добро очите, оти имате, како што кажете, веќе и четири деца. Тоа имав да ви го кажам. Сега можете да си одите на работа.

— Од вчера почна да ми се сметеа платата со повишицата… Како се радува моја жена… Таа кутрата веќе реши од првата повишица да си купи плат за фустан… Па и нема убав фустан!… Колку ја радува тоа!… Таа и не мисли што би можело да настапи по некој ден! — мислеше Веселин влегувајќи во својата канцеларија.

По своите принципи тој ѝ припаѓаше на политичката партија што беше во опозиција. Истото тоа утро беше го прочитал во весникот повикот до сите членови на партијата да дојдат во што поголем број на избирачкото место и да гласаат за кандидатите што се истакнати во листата на опозицијата. Покрај другото таму се вели:

„На изборното место мораат да дојдат сите членови на нашата партија и да гласаат. Кој не ќе дојде ќе биде како недостоен исклучен од партијата.“

Веселин ги превртуваше актите што беа пред него на масата, со намера да почне да работи.

Но од работата не можеше ништо да биде. Тој изгуби секаква стрпливост та не можеше ни еден ред да напише.

Час мислеше на бедата што ќе го снајде со загубувањето на службата, а час на они зборови: „ќе биде како недостоен исклучен од партијата“.

 

III

Веселин задлабочен така во мислите, си ја потпрел главата на раката, и гледа низ прозорецот во дворот. Крупни снегулки пролетуваат покрај прозорецот, а тој се загледал во тоа, па му е некако пријатно тивкото паѓање без глас, без шум. Цепачот уште струже, а снегот го затрупува и него и ногарите и дрвата. Веќе почна да се смрачува, а Веселин и не забележа како му помина брзо времето. Почна нагло да се стемнува. Спроти прозорците на Веселиновата канцеларија имаше некаков приватен стан, од кој прозорците се осветлија, и светлоста се растури по дворот одблеснувајќи од снежната површина, а снегулките заблескаа на оние места каде што светлината најсилно проникнуваше. Се осветли и едната страна на некакво дрво пред прозорецот, та снегот на осветлената страна засија како бисер. Изгледаше дека Веселина сето ова необично го занимава, та тој, како никогаш дотогаш, се загледуваше во секоја ситница, и сепак низ сите тие впечатоци беше испреплетена мислата за неговата фамилија и граѓанска чест. Тој беше збунет, па просто и без да сака во сè бараше известување, и како да го добиваше него. Гледајќи така час во оваа, час во она, тој се чувствуваше зблажен, освежен.

— Па ќе гласам, дури и да ме отпуштат… — си мислеше во себеси гледајќи во осветлените прозорци, низ кои при тоа догледа некаква женска фигура што помина и се изгуби, како и сенката што се протегна по осветлениот дел од снежната површина во дворот…

Нему наеднаш му се стори како да е тоа нарачно дотерано за да се сети тој за својата жена и за децата, па наеднаш го опфати некаква премаленост. Тој издивна длабоко. Притоа влезе слугата и ја внесе ламбата, па како и секогаш ја стави на масата пред Веселина, кој просто се тргна и се изненади, па како да сакаше со погледот да праша:

— Зар ти ништо не знаеш за мојата мака, ами рамнодушно ја внесуваш ламбата како и секоја вечер?…

Цел час уште седеше, а и не мрдна со перото да напише нешто. Сакаше на два-три пати да стане и да се оди, но сеќаваше некаква тежина на себеси, а освен тоа се плашеше да оди дома. Му се чинеше дека дури кога ќе отиде дома неговата фамилија ќе ја сети целата тежина на јадовите, па просто сакаше да биде што поддалеку од својата фамилија, само за да биде таа што посреќна, што позадоволна…

Кој знае до кога би останал тој така во своето размислување, да не влезеше слугата, та според обичајот рече:

— Сите веќе си отидоа.

— Зар веќе си отидоа? — изговори Веселин повеќе за себеси, и стана од столот.

— Секогаш во ова време се излегува — вели слугата.

— Утре во ова време ќе биде веќе сè решено! — си помисли Веселин излегувајќи, и му се засака што побргу да помине ноќта и целиот утрешен ден.

— Дали и по неколку дена ќе слегувам овдека?! — си мислеше тој слегувајќи по скалите, па и скалите и ходникот и ламбата во ходникот, што стои секогаш малку навалена, и оние многубројни објави, испозакачени по ѕидот, и Симо служителот со големите чизми и оној негов секојдневен глас „добра ноќ“ — сè, но сè што му беше до вчера толку познато, блиско, со што беше се сродил веќе, му се стори некако непознато, чудно, туѓо, а особено она Симовото „добра ноќ“, во кое нешто како да подразбра некакво зајадливо смеење.

На улица се сретна со еден свој познаник, и ќе го одминеше ако овој не го запреше.

— Што си така скиснат? — го праша човекот, и го удри пријателски по рамото со раката.

— Добро што несум и полошо! — одговори Веселин, смевкајќи се со сила.

Пријателот го повика в меана на чаша пиво. На Веселин тоа му се свиде, само за да стигне што подоцна дома.

— Знаеш ли дека е утре гласањето?

— Знам — одговори Веселин.

— Тие ќе пропаднат на изборот.

— Кој знае? — прифати Веселин по кратка пауза, некако расеан и замислен.

— Па ќе гласаш ли и ти?

Веселин просто се потресе од ова прашање, та сакаше да си оди, само за да не одговори ништо, но во истото време чувствуваше срам и понижување, та се напиа со сета сила и одвај процеди низ заби:

— Ќе гласам!

— Утре ќе видиме многумина што толку многу се перчеа, сите ќе ги забележувам што ќе побегнат од гласање, па да им го пикнам после под нос, кога ќе почнат пак да се фалат како страдаат за идеја! — говореше пламено пријателот на Веселина.

— И јас веќе реков дека ќе гласам!… А мојата фамилија? — си мислеше Веселин, па се потресе целиот од таквите мисли. Се чувствуваше непријатно, па и без да сака се дигна да си оди.

— Кај да одам? — си мислеше тој кога излезе пак на улица. — Сигурно на жената ќе ѝ однесам убави гласови, како оние порано, па треба уште да побрзам!…

— При тие мисли му се засака да се врати пак назад, и ги позабави чекорите. Колку што беше по блиску до дома, сè побавно одеше, а кога дојде до вратата, застана.

Од блиското кафенце се слуша песна и свирење.

— Си се веселат луѓето! — помисли тој завидливо.

Ја отвори куќната врата и, трудејќи се да изгледа расположен, влезе внатре.

— Па што не доаѓаш, бре човече?… Вечерата веќе истина! — му рече жената, а децата истрчаа да го дочекаат и го прегрнаа.

Во тој момент Веселин се почувствува победен, а во умот му се создаде решението:

— Нека гласа кој нема фамилија! — па почна да ги милува и да ги бацува децата.

— Па што правиш досега? — го повтори жена му своето прашање.

— Случајно се најдов со еден другар — вели тој, а во ушите како да му забаботија зборовите на пријателот: „Ќе видиме утре како ќе се исчепат многумина плашливци“, а освен тоа онаа негова сопствена реченица: „Па и јас ќе гласам!“

— И јас реков дека ќе гласам! — си мислеше понатаму, а по лицето му се појави тага, и челото му се набра…

Децата почнаа да бараат од него слики, а најстарото машко му ги пикна рацете во џебовите, и почна да буричка…

— Мирни, деца!… Што се не смирите? — викна тој наеднаш налутено, и го истурка детето од себеси.

Малата Видица го напрчи устето, а во очите ѝ блеснаа солзи. Веселин го погледна детето, па му дојде жал, мислејќи во себеси: „Не криви децата. Што викам на нив?“ Му пристапи на детето и го бакна, а друга мисла му мина низ главата:

— Како можам да гласам?! Зар им е гајле на децата за мојата чест; нив им треба леб, и јас сум како татко должен да им го донесам. Јас тогаш требаше да останам неженет, ако сакам така да се држам!

„Па и јас ќе гласам“ го чу пак своето страшно решение што му го соопшти на другарот во кафето, и се почувствува како скинат, премален.

— Што му е грижа на некого за твојата фамилија! Ти мораш да бидеш на прво место чесен човек, ако не можеш да си ги храниш децата, тоа е твоја работа. Никој не те тепал по ушите да се жениш, па сега својата плашливост да ја затскриваш зад фамилијата. На тој начин, драги мој, секој би можел да најде изговор, и тогаш би било убаво. Кога се решаваат високи работи, работи од општо значење за сите, тогаш не се земаат предвид тие ситни грижи за фамилијата… — Такви мисли ќе го опфатеа, и пак гласчето на детето, или плачењето или погледот, ќе ги поколебаше.

Заспа и жената, а и децата си спијат безгрижно. Веселин беше буден. Лежи во својата постела, пуши цигара за цигара, а одвреме навреме ќе издивне тешко. Со секој час што изминуваше сè повеќе го опфаќаше Веселина неспокојство и страв. Несредените и возбудени мисли се гонат една со друга и се истуркуваат. Час една ќе надвие, час пак друга.

Исток се облеа со руменило, а Веселин е уште буден, занесен во своите тешки мисли: „Каде ќе тргне и на која страна!“

—

Тешко е да се најде човек на раскрсница, а да не го знае патот!

 

Извор: Домановиќ, Радое, Сатири, Книгоиздателство за уметничка литература „Кочо Рацин“, Скопје 1957. (Прев. Благое Корубин)

(Претходен дел)

Лена е чудна жена. Дома е секогаш лута и набусена, а кога некој ќе дојде, тогаш се смее, и тоа не отворајќи ја сосема устата; се носи убаво, и секогаш е свечено исчешлана. Според растот може да се вброи во најголемиот број жени: развиена и снажна, со црвено лице, на кое прилично се гледаат рабовите на коските, и со голем црвен нос; веѓи нема т.е. има но слабо се забележуваат; очите ѝ се зелени, а на краиштата закрвавени.

Влегоа но собата. Сима седна на креветот; откако најпрвин го зеде чибукот со лулето и го наполни со тутун, го повика Ристо та му го запали, па потоа малку се спушти на перниците, а лулето му достасуваше дури до земјата. Така, тој сега, повеќе лежејќи отколку седејќи пушеше и дремејќи потона во некои важни мисли: „Е, само да ја ставев петката од другата страна, ќе го затворев, тој мораше да рече понатаму, а јас потоа ваму на четворката, и ќе бев аус, а тој ќе беше надигран. Вака им отидоа дваесет пари за кафето, а утре подобро ќе „прогнозирам“.“ — Уште мислеше за разни други работи, како: за старите „среќни времиња“, и за старата плата и подароците, за некое купено прасе дали е затворено добро, и дали го платил скапо.

Додека тој така размислуваше, Лена пристојно си ја испиваше секоја чаша.

— Ехе, па дај ми и мене некоја чашка… ти сè самата испи — се тргна одеднаш Сима од своите мисли.

— Слабо, богами, купи па ќе пиеш!

— Е, ти си баш некоја луда жена, — рече Сима поткревајќи се. Потоа го остави чибукот, си ги помазни малку мустаќите, и додаде:

— Де, донеси ми го гуслено, ваму, да превлечам некој пат.

— Не сум ти јас слуга, стани земи си го.

— Дај ми го ваму гуслено! — викна тој заповеднички, а потоа уште со повисок тон додаде: — додека не дошол ѓаволот! Нешто ти многу се правиш!

— Ама каков ѓавол, жити очи; ајде, пробај да го видам тој твој ѓавол — му врати таа упорно, и замавна два-три пати со главата.

— Па, ова! — сега почна поблаго Сима, станувајќи — можам јас и сам да си го земам: јас сум, знаеш, и помлад, ти си навистина, прилично во години… Јас…

— Ех, кутриот, што му се чини — му врати Лена чисто пеејќи.

Потоа настана молк, само што од другата соба се слушаше гласното смеење на Перо, кој читајќи го весникот, наишол на онаа Симина фраза: „Ќе има крвава војна, каква што историјата не забележала на своите страници“. Лена си го чепкаше увото со една игла за плетење и гледаше низ прозорецот, а Симо го триеше гудалото со темјан, и нешот мрмореше низ нос, сигурно некоја народна песна што ќе си ја испее, па погледнувајќи потоа во Лена, го прекина молчењето.

— Знаеш ли ти, жити бога, што му е гуслето на Србинот, а?

— Добро што ти знаеш, а за мене е лесно… туку немој да ми рикаш.

— О, хо, хо, хо, гледај ја ти неа… — тука прекина местејќи го перничето од гуслето, пак ја погледна некако будалесто, продолжувајќи: — ова… а јас… знаеш ли ти, жити бога, што му е гуслето на Србинот?…

Лена само се намурти, но не му одговори ништо.

Симо не сакаше да се откаже, но не поради тоа што е инаетчија туку ете така, што нема друго што да каже, уште неколкупати додаде: „Баш ти не умееш да мислиш!“ Ова го изговараше полека и завлечено, и не гледајќи во неа.

— Ама, ти Симо, бараш некој ѓавол, што туку ми се нафрлаш како луд! Што не умеам да мислам?! А што мислиш ти?! — ова Лена го изговори многу остро, зацрвенувајќи се во лицето како жар, а очите ѝ светнаа како на дива мачка.

— Жими бога, ама ти баш не умееш да мислиш — продолжи Симо, поправајќи си нешто на гуслето, и не гледајќи во неа.

Лена сега ги остави, всушност, ги фрли иглите налутено, и викна:

— Што сакаш ти денеска од мене?…

Тој не ѝ одговори ништо туку, откако го дотера гуслето, помина со гудалото преку струните и звуците се огласија; викна едно громко и долго „Хо-ооој!“ Лена закреште повторно, но неговиот глас го поклопи нејзиното крештење.

Е, кога се сакаше по земја Србија
По Србија земја да се преврти …

Лена веќе беше просолзила од јад. „Симо“, крештеше таа понатаму, но дури тогаш гласот и дојде до израз, кога тој ја сврши строфата и кога почна само да гуди…

— Симо, главата ќе ти ја расцепам со гуслето!…

Симо сега прекина и, сериозно погледнувајќи ја в очи, запраша:

— А, ова, знаеш ли што е гуслето за Србинот?…

— Што, знам? Не сакам ништо да знам, мене не ме интересира, но немој тука да ми црекаш како луд!…

— А тоа ти, ова, како да заповедаш, баш, како ти да си, ова…

— Јас не ти наредувам, но ти велам човечки…

— А, ха, човечки, па, што се ѕвериш…

— Ти се ѕвериш, јас убаво зборувам.

— Е, па, ова, кога зборуваш убаво, слушај ваму: Гуслето на Србинот му ја зачувало слободата! — Тоа го изговори полноважно, и чисто сам си се почувствува задоволен…

— Кутрата твоја слобода! — додаде Лена, и мавна со главата, омаловажувајќи го.

Потоа пак настана тишина, само што од кујната се слушаше ждрингот на чиниите што ги миеше Ристо. Двајцата се задлабија во мислите. Што ли мислеа?… Тогаш нешто тресна во кујната, и двајцата се исплашија и се погледнаа еден со друг.

— Еве, оној недоделканион пак нешто искрши! — рече Лена, и уште повеќе се налути.

— Тој и ќе си го купи, племето негово! Тоа ќе му го наплатам! — додаде Симо, па стана и почна да оди по собата, а Лена бргу отиде во кујната, треснувајќи ја силно вратата зад себе.

Во кујната настана врева и викотница, би помислил човек дека се урна куќата.

— А, ти свињо бугарска, така, ти ми ја уништи куќата; ти жива ме изеде… Не ми требаш!… Замолчи, што се клештиш како будала!… Ќе те здробам!…

— Не јадосувај се, госпоѓо, не лути се, ќе си платам! — ја прекинуваше Ристо поначесто, а тоа ја доведуваше до беснило.

— Зошто ти е оваа чинија овде, па уште ни половината не си ги измил… О, господе боже!… Па што правеше? Гледај, па ова го ставил на крај, само да падне!… Ух-у-у-ух!… Гледаш, кога ќе ја земам оваа копанка, па главата да ти ја скршам!… Па пак се смее!… Како да не се нервирам? Па знаеш ли ти кому му зборуваш?… Молкни!…

Кога лутината малку ѝ попомина, таа ја дофати лажицата од тенџерето што стоеше на масата, но некако невнимателно ја повлече, тоа тресна на чиниите што беа наземи и ги искрши. Лена веќе не се контролираше, зас’ска како змија и ја дофати копанката, но Ристо, сосема рамнодушно, собирајќи ги рамењата и викајќи „боже чувај што прави“, излезе надвор, и ја затвори вратата.

Додека ова се случуваше, Симо шеташе низ собата, гласно накашлувајќи се, колку да не се заборави дека и тој е тука, и два-три пати се канеше да влезе во кујната, но не го направи тоа. Којзнае зошто? Кога караницата веќе се беше смирила, тој, како лут, одеднаш излезе од собата, се накашла, и најпрвин промрморе два-три пати „ова“, па пак се накашла, и викна:

— Какви се тие „скандали“ по мојава куќа? — Тоа изговорувајќи го важно погледна наоколу, а потоа продолжи… — Тоа јас не сакам да го трпам, слушнавте ли вие, јас сум стопан овде!

— Оди ти во својата соба, па молчи, кога тебе ништо не те интересира, немој тука да ми стоиш на маките озгора, додека сега не ти платам за гуслето! — врескаше Лена сега набусена.

— Сакам мир дома, слушна ли ти, јас овдека судам!

— Тргни ми се од пред очи! Што сакаш ти? Жесток си да бараш мир! Кој те праша тебе?

— Е, хе, хе, хе, — почна Симо полека — што ли носи оној со една нога јас, ова постојано гледам…

— Да знаеш, Ристо, нема ни Симо ни бог да ти номогне — кога мене, знаеш, ќе ме фатат моите ѓаволи, па ќе почнам наопаку!

— Каде е тој Ристо, племето бугарско негово, да го прашам јас што беснее по мојава куќа? — пак се наостри Симо. — Ристо!

— Слушам! — се јави тој, и ја отвори вратата па влезе внатре.

— А, ха, слушаш, слушаш, дојди де ваму поблиску…

Шлаканицата пукна.

— Така, ти нешто многу си збеснал, а мене кога ќе ми дојдат моите… би го убил татко си, магаре безобразно! Што правиш ти овдека? Ќе те научам јас тебе на памет.

Ристо пак некако чудно се смешкаше, и нишајќи ја главата, го зеде фесот од земјата.

— Веќе не ми требаш во куќава; земи си ја капата, па надвор од дома — викна Лена.

— Ти молчи кога наредувам јас…

— Ти молчи …

— Молкни, јас сум уште жив, јас сум домаќин, зашто сега ќе биде како со Ристо!

— Па со кого ти така, обиди се, само обиди се…

— Пак тебе ти влегол ѓаволот…

— Кому му влегол ѓаволот?

— Молкни еднаш, ти не ми требаш, тој ми треба…

— Олеле, мајко, а што ми требаш ти мене. Мислиш, јас умрев за тебе!

— А што, ова, зошто оде зеде, кога ти… — го смекна Симо гласот.

— Убаво, убаво, Симо, ќе го расчистиме ова…

— Е, брате, луда жена, — уште помеко додаде Симо, излегувајќи од кујната.

Лена остана потпрена со едната рака на ѕидот, плачејќи. Ристо, пак, со сакривен фес, на кој се уште стоеше прашината, што ја собра наземи, се смешкаше и уплашен како зевзек гледаше и ги собираше искршените парчиња од чиниите.

—

Од тој случај не поминаа ниту три дена, Лена веќе беше кај зетот в К… Сима сам седеше на масата со Перо и ручаше, а ги послужуваше неговиот верен Ристо.

Ристо го сакаше само затоа што единствено со него му беше лесно да излезе на крај, а покрај тоа и за прилично евтино го служеше. Навистина, кога ќе се земе во сметката и „одбивањето на штетата“ и другите работи, добиваше само колку да се обуе; но за тоа нема да зборуваме.

Ристо, како обично, стоеше крај масата под фесот во испарталавена гуња и широки панталони од г. Симо, и сеедно се клештеше и потсмевнуваше.

— Ете госпоѓата, ова… де, донеси го она пржено месо… извади го ти, Перо… па тури, ова… и малку маст овдека… Богами, еве ти умееш човечки да зготвиш… јас… па госпоѓата ни се налути…

— Хи, хи, хи, ќе се одлути таа — рече со својот тон Ристо.

— А ти велиш, ова… ќе се… ќе се одлути… бездруго, мораме да ѝ пишеме, а?…

— Мораме, господине, — додаде пак Ристо по свое.

—

Не траеше долго ваквата напната состојба меѓу Симо и госпоѓата Лена.

Една вечер, како одговор на неговото писмо, од неа добива депеша: „Утре доаѓам. Чекај ме. — Лена“.

Утрината Симо се разбуди рано, па гласно се проѕевна, како да се проѕева по посебна композиција (во проѕевањето беше вистински уметник), се излежува в постела, весел и задоволен што доаѓа Лена, па, како човек, кој си го симнал тешкиот товар од вратот, си посака малку да размислува за своето слободно време. Погледот му падна на еден клинец закован на ѕидот, и нему, однекаде му дојде чудна мисла на ум:

— Боже мој, како би му било на човека кога оној клинец некој би му го заковал во главата?

— Тешко нему! — изговори гласно и стана.

По ручекот веќе заедно седеше со Лена.

— Ти, ова, токму така? — вели Симо.

— Така!

— Ама, пак ме бараш! Хо, хо, хо! — се засмеа Симо.

— Ау, мако мооја! — рече Лена.

— Ме бараш, уште како! Хо, хо, хо, хо!

— Би нашла и подобар, да сакам!

— Охо, ова, ти јок, а јас…

— Молчи, мако, молчи — го прекина Лена.

— Ама, велиш, не можеш без мене… Хо, хо, хо, хо! — се засмеа Симо.

Лена се проѕевна гласно и отиде, па прилегна на миндерот, легна во вид на полумесечина и загрче.

— Заспа! — рече Симо гласно, па легна и тој на другиот крај.

Наскоро двајцата грчеа во хармонија.

 

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)

Човек на педесетина години; со среден раст, но силен и крупен; со црна коса, која веќе почнуваше да му белее; лице ниту долгнавесто ниту тркалесто, туку обично; со румени образи, значи црвени, со уште поцрвена мрежичка од жилички на јаболковите коски, со долг нос. Со избричена брада и со големи мустаќи, кои му ја покриваа устата, а на краиштата малку „зафитилени“, како што велат, и намачкани со помада — тоа е г. Сима, чиновник во пензија.

Него можеме бргу; да го најдеме во градот К…, каде и што живее, зашто не е од оние луѓе кои сакаат секаде да го забодат својот нос, кој е час овде, час онде; секој ден се движи како по некој утврден распоред: или седи дома, или е во „Марковата кафеана“. Во таа кафеана доаѓа рано изутрина, ќе си седне на една маса до прозорецот, ќе си нарача кафе, ќе си запали цигара, па така „се густира“ и си го чита „Брка“ или некој друг весник, или со господин Јово си игра домино. Така тука си седи до десет часот, па потоа оди малку на пазар, каде што ги загледува пилињата, го проба сирењето, кајмакот, виното; се „пазари“, како што вели тој, но ретко кога нешто купува. „Колку ти е, снашке, ова шарено пиленце?“ — има обичај да рече, без оглед дали е тоа големо пиле, или: „За колку го дават, пријателе, овој шилер?“ па дури тоа и да е добро вино.

Така, значи, си поминува тој низ пазарот до единаесет часот, па се упатува дома. Со лесни, сериозни, па дури, ако сакате, и со достоииствени чекори оди, држејќи си ја во левата рака цигарата, а во десната бастунот, со кој не врти и не го развртува како некаков човек што го вее ветрот, ниту го носи само онака, напразно, туку со него како да ги пребројува чекорите, удира во земјата при секое движење на десната нога; главата ја држи исправено, иако вратот малку го потсвиткува напред, и туку одвреме навреме со неа ќе кимне, не вадејќи си го својот црн „халбицилиндар“, со извик: „О, добар ден, добар ден!“, или пак наполно ќе си го извади и пак со насмевка ќе проговори: „Добар ден ви пожелувам!“, што зависи од тоа со кого ќе се сретне и ќе се поздрави. Поинаку е кога ќе наиде на улицата во која живее. Во неа тој ги познава сите одред, како што велат, и старо и младо, и машко и женско, и покрај кого и да минува, би рекол по некој збор, на пример: „Како в училиште, Милане, оди ли, а?“, „Што правиш, Васо, можеш ли уште?“, „Се сончаш ли, газда Јанко?“, „Добар ден, госпоѓо Персо, готвите ручек?“ — или штогоде. Само имајте на ум дека тој никогаш не ја изговара целата реченица додека не застане, а зборува бавно и доста затегнато. Одејќи така до својата куќа, ќе застане малку пред вратата, па ќе си ги истрие убаво неколку пати нозете, било да е суво или капливо, потоа малку ќе из’рка и ќе исплука, па дури тогаш ќе влезе во претсобјето. Ќе го остави бастунот во еден ќош до вратата, па ќе влезе во собата.

Собата во која живее е прилично пространа и светла, со мебел што одговара на неговата положба. Подот е послан со шарани волнени дипли а до ѕидот кој е наспроти вратата стојат два железни кревети, покриени со зелени покривки и исти такви перници; до прозорецот поголема дрвена маса, покриена исто така со зелен чаршаф, врз кој е распослан весник, а на еден крај стојат неколку убаво наместени книги, како „Граѓански закон“, „Кривичен закон“, „Устав“, „Вечен календар со роденик и соновник“, и уште некои, а на другиот крај неколку листа чиста хартија, во средината прибор за пишување, кутија со ситен песок наместо попивка, кутија со кибрит и уште некои ситни работи; покрај масата два плетени стола; на ѕидот две-три прилично избледени слики и гусла, а во самиот ќош скапоцена икона, пред која виси сребрено кандило, додека крај печката, во еден ќош, стои долг чибук.

Откако ќе влезе во собата, ја симнува капата, минува низ неа два-три пати натаму-наваму, потоа, што многу често му се случува, но не секогаш, ќе седне на масата, ќе земе еден лист чиста хартија, преку неа ќе повлече два-три пати со раката, ќе измери три прста од едниот крај и ќе го превитка, ќе го земе перото, ќе го загледа, ќе скине едно парче од весникот што е на масата, ќе го избрише перото, ќе го макне во мастилото и ќе стави одозгора наслов. Да речеме: „До Касациониот суд“, или „До Окружниот суд…“ и кога тоа ќе го сврши, ќе го остави перото преку приборот за пишување и ќе излезе во кујната, ќе застане крај шпоретот, ќе го дигне капакот од тенџерето и ќе ѕирне што се вари за ручек. „Охо, Лено, ти баш сакаш да ме нагостиш!“ ќе рече обично, па било што и да се готви за ручек, а Лена — тоа е неговата жена — обично на тоа ќе му одговори или со мавнување на главата, или со зборовите: „Јас, богами, се трудам, а ти слабо нешто гледаш“. — „Е, па, ова, јас сум, како да ти речам, позаслужен, маж сум“ — или нешто така ќе додаде Симо, и на тоа сè завршува.

Така ќе му мине претпладнето, а попладнето, речиси исто така, само што попладне може малку да дремне, а потоа ќе го доврши пишувањето, ако го започнал претпладае, малку ќе погуди со гуслето и ќе пее, ќе проговори некој збор со својата „баба“, како што тој на шега сака да ѝ каже, иако ретко кога се сложуваат, па потоа ќе си го земе бастунот, ќе си ја стави капата на глава, и ќе се пипне два-три пати по џебовите од палтото и по неколку пати ќе се заврти, загледувајќи по собата, како нешто да бара, ќе се накашла и ќе се упати во „Марковата кафеана“.

Тој, навистина, долго седи ово кафеаната, но, да не добиеме погрешно мислење за него, морам да речам дека не е некој голем трошач, зашто човекот, како што си вели самиот, „е зрел и прецеден“, па знае да чува „бели пари за црни дни“. Целото претпладне ќе испие едно кафе, а попладне најпрвин чаша вода, па откако малку ќе се одмори, пак ќе си нарача кафе. Толку испива за свои пари, а ако добие на домино, или ако некој му порача уште некое кафе, се разбира дека го прима честењето окако секој човек, зашто „две кафиња нема да се скараат“, како што самиот вели во таков случај.

—

Се случува понекогаш да се поремети неговиот тивок и мирен живот, со таквата бура бргу поминува, и во неговиот живот пак се враќа мирот и задоволството.

Дојде така еден ден од град; до ручекот си помина како и обично, а кога го повикаа за ручек, го слече палтото и, останувајќи само по елекот, влезе во кујната, каде што ручаше.

— Гладен сум како волк, а ти Перо? — го прашува Пера седејќи на масата.

Перо е ученик кој е кај него на стан, а тука и се храни; младич од околу седумнаесет години, висок, слаб, со бледо лице, црни очи и долга коса; добар и мирен, само прилично своеглав, но сепак убаво се слага со својот „чичко“ Симо, зашто овој секогаш попушта ако дојде до препирка.

— Јас не сум толку многу гладен — му одговори Перо, собирајќи си ги рамениците.

— Ајде, седи, Перо, ајде ти, Лено, дај да се прокасне — рече откако седна, наместувајќи се на столицата.

Откако убаво се намести, ја зеде салфетата, ја распосла, и искривувајќи ги вратот и главата настрана, и замижувајќи малку на едното око, го завлече едниот крај околу вратот, а двата за елекот, потоа малку ги засука ракавите на кошулата и, погледнувајќи важно насекаде низ кујната, свечено и мирно проговори:

— Ќе има крвава војна, каква што историјата уште не забележала! — Ова го изговори преку својот обичај не одморувајќи се, и уште позначајно погледна насекаде, а погледот му се задржа на Перо.

Перо, кој тогаш сиот се зацрвени, воздржувајќи се да не брбне да се смее, стана и влезе во својата соба, промрморувајќи нејасно: „Кај ми е шамијата?“ — и таму прилично се задржа.

Ристо, момокот, кој дотогаш, по обичај, се кривеше и се смешкаше, стана сериозен, и со отворена уста, исплашено се загледа во својот господар.

Само на Лена воопшто не повлијае оваа висока фраза на Симо, — туку мошне рамнодушно го пресече со зборовите:

— Турај, турај од ова, те молам, ама и ти си ми некоја историја!

— Јас кога велам, да те почекаме додека говедското не го исечеш, а ти, ту, ама не знаеш ред — ѝ одговори Симо и почна да си тура од супата.

— Турај, те молам, и молчи!

— Убаво, значи, ајде да турам.

Потоа настана молк, само што се слуша неговото сркање на супата. Перо, кој седи до него, одвај си ја воздржува смеата; Лена седи на другиот крај од масата, и молчејќи тура супа. Ристо стон малку подалеку од масата: ја накривил главата, на која има измрсен фес со пискул, подзинал малку, се чеша по тилот, гледајќи непрестајно — будалесто со своите подуени очи, до кои допира нечистата, сета залепена, коса, и гледа во господин Симо; сигурно очекува пак да се зборува за војната, но напразно.

Молчењето го прекина Лена, заповедајќи му на Ристо да донесе вино од „малото бурилце“.

— Ајде, донеси го виното, па потоа нешто ќе ти заповедам, ајде брзо! — додаде Сима.

— Ама, Сима, ти уште не купи вино, зар везден да ти зборувам! — почна пак Лена.

— Јас, ова, што да правам, заборавам некако.

— Ама мсмој ти, знаеш да забораваш.

— Готово, туку, — пак ќе почне Симо — ајде ти дај го говедското, јас, знаеш… што велиш, баш мораме да купиме вино… но како да ти кажам… а еве го Ристо. Ајде дојди ваму, ама извади го фесот; како така стоиш со капа кога господарот ти руча. Тоа не сакам веќе да го видам. — Тука господин Симо го заостри малку гласот и се потруди да изгледа што поважен.

Ристо, клештејќи се и клатејќи ја главата, го извади фесот и промрморе:

— Сèедно, господине!

— Не е тоа сеедно, тоа е сè два! Ти не знаеш за ред, ти си, овај… ајде ти, Перо, вади го месото, јас баш, ова, не можам да го научам на ред! Јас… но ова, оди кај Марко в кафеана, си ја заборавив таму шамијата. Речи: шамијата на господин Симо, тој знае — разбираш? Ај брзо!

— Разбрав, господине — пак рече Ристо клештејќи се, па отиде каде што му беше заповедано.

— А, така, — пак продолжи Симо, потоа прекина, лапнувајќи едно парче од говедското, па џвакајќи почна понатаму испрекинато — што велиш, мора да се купи… Јас и Перо… ова баш… и не пиеме, а ти богами, стрпи се малку! Не мораш да пиеш секој ден!… Што велиш ти, Перо?

— Што, секој ден, — го пресече Лена остро — а што правиш ти во Марковата кафеана?

— Ти баш, Лено, мајката… ова… Охо, баш ти се убави компириве, — рече, вадејќи компири — токму се такви, како, како, токму како некој…

— Токму ти се овие компири, како, како, овај, како — почна да му се подбива Лена, замижувајќи со едното око — како компири. Молчи и јади! — додаде потоа налутено.

— А, хо, хо, токму овој… што беше тоа, ти си лута поради виното, па… — Сима не ја доврши реченицата. Настана молк.

Перо го прекина разговорот, го сврти сега на друга страна со зборовите:

— Денеска еден наредник даде банка за постраданите приштинци.

— Е, па, ова, — почна Симо, ги истри рацете, ја зеде чашата со вино, и проголтувајќи една голтка, си ги избриша мустаќите, па продолжи:

— Ова… ја… човекот уште… да речам, нема други давачки… може тој тоа…

— Многумина можат, но не даваат — додаде Пера. — Зарем Стево генералот не може, но даде два динари, срам да му е! Тоа е под човечкото чувство!

— Е, па човекот, можеби… Охо, како зборуваш ти, тоа да, ова, треба на сто страни; парата оди како ѓавол.

— Та гладен човекот да трпи, — продолжи Перо — па да им… — но тука Сима го прекина со зборовите:

— Ќе дадеш ти каде што треба, уште од туѓи заби леб јадеш — па потоа стана, шмркна вино, откако малку го проклацка во устата, го голтна, па отиде во својата соба, земајќи ја столицата.

Лена веднаш по него, исто така, отиде, земајќи ги со себе чашата и бокалот со вино.

(Нареден дел)

Веселин Савкович бе малък чиновник в едно голямо белградско учреждение. Колкото заплатата му бе по-малка, естествено толкова повече трябваше да работи. И той работеше повече, отколкото трябваше! На работа идваше почти един час преди определеното време и излизаше последен.

Той бе трудолюбив, за което и самият му началник винаги го хвалеше, съвестен чиновник, подготвен и опитен в своята работа.

А и трябваше да бъде такъв, за да осигури с работа и трудолюбие парче хляб за себе си и своето семейство.

— Не бъди глупав да се съсипваш с толкова работа?!… — съветваше го един от другарите му.

— Няма как — отговори Веселин, без да вдигне глава от работата си.

— Зная, че няма как, но това е прекалено! Ти работиш и нощем в къщи — продължаваше другарят му и като извади кутия тютюн, започна да си свива цигара.

Веселин прекъсна работата за миг, погледна го с тъжен поглед, въздъхна леко и каза:

— Аз имам семейство!

— Какво от това?

— А ако ме уволнят, накъде с жена и четири невръстни деца!? — отговори Веселин и продължи да работи.

Замълчаха. Другарят на Веселин запали цигара. Пушеше мълчешком и изглеждаше дълбоко замислен.

И ето, трудът на Веселин даде добри плодове. Един ден началникът му го извика в кабинета си и му каза, че е необикновено доволен от неговата усърдна работа и трудолюбие и че го е предложил пръв за увеличение на заплатата, а освен това за безупречния му двугодишен труд единствено на него е издействувано за нова година възнаграждение от сто динара.

След тази вест Веселин едва дочака да се върне в къщи, за да зарадва жена си с неочакваната радост.

След вечеря, когато децата заспаха, те седяха до късна нощ и разговаряха. Съветваха се как най-добре да употребят тези сто динара. Направиха сметка какво ще купят с тия пари на децата.

— Тъкмо ще можем да купим нови обувки за Мика (найголемия син) — каза жената и помилва детето по бузата.

— Да му купим —отговори Веселин доволен, доближи се до детето и го целуна.

По това време малката Видица изстена насън и поиска вода.

— Какво решихме за малката? — попита Веселин.

— На нея майка ще ѝ купи ново палтенце — каза жената.

— Как ще се радва, когато се облече!

— Гълъбчето на мама — каза жената и целуна детето.

Една част от тези пари решиха да запазят, за да се намират в случай на нужда или болест.

След това заговориха за увеличението на заплатата.

— Значи, сега всеки месец ще вземаш над двадесет динара? — питаше жената.

— По двадесет.

Жената започна веднага да пресмята на ум как най-добре да употреби излишъка, а Веселин се пренесе мислено още по-далеч в бъдещето, мечтаейки за още по-голяма заплата и за хубав, удобен живот.

— Бога ми, по-добре е да започнем да пестим по някоя пара, докато децата са още малки — завърши жената гласно размишленията си.

— После и заплатата ще стане по-голяма — каза Веселин.

Замълчаха и двамата. Чуваше се дишането на децата и това им беше така приятно като най-очарователната музика. Чувствуваха се щастливи и в мечтите си се пренасяха в още по- щастливо бъдеще.

—

Не се измина и месец оттогава и началникът рак извика един ден Веселин в канцеларията си.

— Повиках ви по една важна работа… — започна той и се спря, като обмисляше как да продължи по-нататък. По лицето му можеше да се забележи, че не му беше много приятно това, което трябваше да каже. Потри челото и очите си с ръка и продължи:

— Всъщност, това е ваша лична работа, но… вие сте ми симпатичен и аз искам само да ви предупредя… Прочее както вие рошите… — При тия думи началникът стана от стола, замълча и пушейки, започна да крачи назад-напред.

Дъхът на Веселин спря от някакво предчувствие. Лицето му ту червенееше, ту бледнееше. Обхвана го странно нетърпение да чуе колкото може по-скоро как началникът ще завърши този разговор. Пот покри челото му и той я изтри с ръка.

Началникът изведнаж спря, погледна Веселин и запита:

— Знаете ли, че утре са изборите за общински съвет?

— Зная.

— За кого мислите да гласувате?

Веселин побледня и почувствува, че се подкосяват краката му. Мълчеше продължително и забрави, че началникът чака отговора му.

— Вие сте още млад човек, трудолюбив и изпълнителен. Ще направите добра кариера на държавна служба, ако правите всичко, което искат от вас.

Той пак замълча. Веселин не отговаряше нищо. Някакво чудно предчувствие обхвана сърцето му. Хубавите му мечти за бъдещето се пръснаха като сапунен мехур. И вместо тях видя семейството си в бедност и неволя. Той можеше предварителна вече да предвиди накъде води този разговор.

Началникът извади от джоба си един лист хартия, на който бяха написани имената на кандидатите, и го подаде на Веселин с думите:

— За тази листа трябва да гласувате!… Прочее не мислете, че аз искам ща ви изнудвам! Това е ваша воля. Като ваш началник аз бих ви само посъветвал да гласувате за тези честни хора, както ще направя и аз. Като по-млад вие не бива да се отделяте от висшите чиновници… Сега размислете за всичко. Постъпете, както искате… Можете да гласувате и за противниците на днешния режим, но тогава ще трябва да поемете върху себе си всички лоши последици, които би могла да ви донесе тая ваша постъпка… Сега сте свободен. Аз исках само да ви посъветвам приятелски… — Тук началникът прекъсна изречението си.

Веселин държеше в ръка листа хартия и объркано гледаше написаните там имена. Думите на началника предизвикаха цял хаос в душата му.

Настъпи мълчание. От време на време в коридора иззвъняваше звънецът, а след това отекваха крачките на Симо прислужника, скърцаха вратите на една или друга канцелария, чуваха се гласове; вратите отново се затваряха, пак се чуваше тропането ма Симовите ботуши и за миг всичко утихваше.

Без сам да знае защо, Веселин завидя на Симо. Просто пожела да му отстъпи своето място, а той да заеме неговото.

— Женен ли сте? — прекъсна мълчанието началникът.

— Имам вече и четири деца — отговори Веселин и погледна през прозореца в двора.

В двора един човек режеше дърва. Веселин се загледа в триона, който бързо минаваше през дървото. Вятърът разнасяше стърготините. Те бяха засипали скъсаното палто на дърваря, което лежеше до дървеното магаре.

„Реже — помисли Веселин — и все пак изхранва семейството си… Сигурно и той има семейство?!…“

Отрязаният труп от дървото падна на земята. Бичкиджията се изправи малко, остави триона, повдигна палтото си от земята, извади от него тютюн и хвърли палтото пак на земята, малко по-далеч от магарето.

„Още никой не е умрял от глад“ — продължи да мисли Веселин, отново се сети, за семейството си и се почувствува по-спокоен и по-силен.

Докато Веселин премисляше всичко това, началникът му обясняваше, че трябва добре да размисли какво ще прави, защото, казваше той, от това зависи бъдещето му.

— Погледнете трезво на нещата — завърши началникът, — защото, както виждате, имате вече и четири деца. Това имах да ви кажа. Сега можете да си отидете в канцеларията.

„От вчера заплатата ми започна да се изчислява с повишението… Как се радва жена ми… Тя, бедната, вече е решила от първото повишение да си купи плат за рокля… Та и няма си хубава рокля!… Как я радва това!… Тя и не предполага какво би могло да настъпи някой ден!“ — мислеше Веселин, като влизаше в канцеларията.

По убеждение той принадлежеше към политическата партия, която беше в опозиция. Същата заран беше прочел във вестника възвание до всички членове на партията да вземат участие в изборите и да гласуват за опозиционните кандидати.

„На изборите трябва да излезиат и гласуват всички членове на нашата партия. Който не дойде, ще бъде изключен от партията като недостоен да бъде неин член“ — се казваше по-нататък във възванието.

Веселин прелистваше делата, намиращи се пред него на масата, с намерение да започне работа.

Работата обаче не вървеше. Загубил беше всякакво търпение и не можеше да напише дори два реда.

Ту мислеше за бедата, която би могла да го сполети със загубването на службата, ту си спомняше думите: „Ще бъде изключен от партията като недостоен за неин член.“

—

Задълбочен така в мислите си, опрял глава на ръцете си, Веселин гледаше през прозореца в двора. Едри снежни парцали се спускаха навън, зад прозореца. Той гледаше как те падаха тихо надолу, без глас, без шум, и изпитваше някакво приятно чувство от това. Човекът още режеше, а снегът затрупваше и него, и магарето, и дървата. Започна вече да пада и здрач. Веселин не бе забелязал как мина времето. Бързо се стъмни. Срещу прозорците на канцеларията му имаше някаква частна квартира, чиито прозорци вече светяха. Светлината се разсейваше по двора и блестеше по снежната повърхност, снежинките също проблясваха, когато попадаха в нейния обсег. Клоните на дървото пред прозореца засияха, сякаш обсипани с бисер. Изглежда, че всичко това необикновено много интересуваше Веселин и той наблюдаваше като никога досега всяка дреболия. Но все пак през всичките тези впечатления минаваше преплетена като черна нишка мисълта за семейството и гражданската му чест. Той беше смутен и без да иска, търсеше отговор от всичко, на което спреше погледа си, и като че ли го получаваше. Като гледаше така ту едно, ту друго, чувствуваше се утешен и освежен.

„Ех, ще гласувам, макар и да ме уволнят…“ — мислеше в себе си той и гледаше осветените прозорци, в които се мярна и изчезна някаква женска фигура, чиято удължена сянка пробягна по осветената снежна повърхност на двора…

Изведнаж му се стори, като че ли това е нарочно нагласено, за да го подсети за жена му и децата му. Обхвана го някаква отпадналост. Въздъхна дълбоко. В това време влезе прислужникът, донесе лампата и я сложи като винаги на масата пред него. Веселин се сепна изненадан и като че ли искаше да го попита с поглед:

„Нима ти нищо не знаеш за моята мъка, че така равнодушно носиш лампата както всяка вечер?…“

Той преседя още цял час, но не се опитваше дори да напише нещо. На два-три пъти щеше да стане и да си тръгне, но чувствуваше някаква тежест върху себе си, а и се страхуваше да си отиде у дома. Струваше му се, че щом като пристигне в къщи, веднага тежестта на нещастието ще се почувствува и върху семейството му и пожела да бъде колкото се може по-далеч от него, само то да бъде щастливо и доволно.

Кой знае колко време щеше да остане така в размисъл, ако не влезе прислужникът и каза както обикновено:

— Всички си отидоха вече.

— Така ли? — изговори Веселин на себе си и стана от стола.

— По това време всички напускат — каза прислужникът.

„Утре по това време ще бъде вече решено!“ — помисли Веселин и излизайки, пожела нощта и целият утрешен ден да изминат колкото се може по-бързо.

„Ще слизам ли по тая стълба и след няколко дни?!“ — мислеше той, като слизаше по стълбището. Всичко — стълбището, коридорът, лампата в коридора, която стоеше малко накривено, многобройните обяви, излепени по стените, Сима прислужникът с големите ботуши и всекидневният му поздрав „лека нощ“, — всичко, абсолютно всичко, което до вчера му беше толкова известно, близко, с което вече се беше сродил, му се струваше непознато, странно, чуждо, особено пък Симовият поздрав, в който съзря като че ли някакъв заядлив смях.

На улицата срещна един свой познат и щеше да го отмине, ако той не го спря.

— Какво сй клюмнал така? — попита го той и го удари приятелски по рамото.

— Пък добре, че не съм и повече! — отговори Веселин и се усмихна насила.

Приятелят му го покани в кръчмата на чаша бира. Веселин прие с радост, само да се върне в къщи колкото се може по- късно.

— Знаеш ли, че, утре ще гласуваме?

— Зная — отговори Веселин.

— Те ще пропаднат на изборите.

— Кой знае — подхвана Веселин след кратко мълчание, разсеян и замислен.

— Ти ще гласуваш ли?

Веселин затрепера от този въпрос и искаше да избяга само за да не отговори нищо, но същевременно чувствуваше срам и унижение. Той събра всичките си сили и едва процеди през зъби:

— Ами да!

— Утре ще видим мнозина, които са самохвалковци. Ще запиша всички, които не гласуват, и после ще им натрия носа, когато отново започнат да се хвалят, че страдат за идеята! — говореше разпалено Веселиновият познат.

„Аз вече обещах, че ще гласувам!… А семейството ми?“ — помисли Веселин и се стресна от тая мисъл. Беше му неприятно и макар да не му се връщаше, стана да си върви.

— Накъде сега? — запита се той, когато пак излезе на улицата.. — Хубави новини нося на жена си, че трябва още и да побързам!… — При мисълта за това почувствува желание да се върне пак обратно и той забави крачките си. Колкото повече наближаваше дома си, толкова повече забавяше крачките си, а когато стигна до вратата, спря.

От близкото кафене достигаха песни и музика.

„Веселят се хората!“ — помисли си той със завист.

Отвори вратата и като се мъчеше да изглежда добре разположен, влезе вътре.

— Къде се бавиш, за бога. Вечерята изстина вече! — каза жена му, а децата се затичаха и увиснаха, по него.

В този миг Веселин се почувствува победен, в главата му се оформи решение „Нека да гласува, който няма семейство!“ — и започна да милва и целува децата си.

— Какво прави досега? — повтори жена му въпроса си.

— Случайно се намерих с един другар — каза той, а в ушите му забръмчаха думите: „Утре ще видйм кои страхливци ще избягат“ и заедно с това и неговият отговор: „И аз ще гласувам!“

„И аз казах, че ще гласувам!“ — продължаваше да мисли той. Лицето му стана тъжно, челото му се набръчка.

Децата започнаха да му искат картинки, а най-големият син бръкна в джобовете му и започна да ги претърсва.

— Тихо, деца!… Защо не утихнете? — викна той изведнаж и отблъсна от себе си детето.

Малката Видица сви устица и сълзите заблестяха в очите ѝ. Веселин погледна детето и се натъжи. Той мислеше в себе си: „Децата не са виновни. Защо викам по тях?!“ Доближи се до детето, целуна го, но сега през главата му мина друга мисъл: „Как мога да гласувам?! Нима дечицата се интересуват от моята чест? На тях им трябва хляб и аз като баща съм длъжен да им го дам. Ако исках да си обезпеча правото да постъпвам така, тогава трябваше да остана неженен!“

„Ще гласувам и аз!“ — пак чу той страшното си обещание, дадено пред другаря в кафенето, и се почувствува сломен и изнемощял.

„Кого го интересува моето семейство! Преди всичко ти трябва да бъдеш честен човек, ако не можеш да изхраниш децата си, това е твоя работа. Никой не те е бил по главата да се жениш и да скриваш сега страха си зад семейството си. По този начин, драги мой, всеки би могъл да се оправдава и тогава всичко би било лесно. Когато се разрешават висшите неща, нещата от абсолютно значение за всички, тогава не се вземат пред вид дребните грижи за семейството…“ — Такива мисли го завладяха. Но гласчетата на децата, плачът им или някой техен поглед го разколебаваха отново.

Жената заспа, спяха безгрижно и децата. Веселин беше буден. Лежеше в постелята, пушеше цигара след цигара и от време на време въздишаше тежко. С всеки изминат час го обхващаше все по-силно безпокойство и страх. Разбърканите и тревожни мисли се гонеха и подтискаха една друга.

Изток се заля в червенина, а Веселин все още беше буден, унесеш в тежките си мисли: „Къде и на коя страна!“

Тежко е да се намериш на кръстопът, а да не знаеш пътя!

 

Източник: Доманович, Радое, Избрани сатири и разкази, Народна култура, София 1957. (Прев. О. Рокич)

Одному мудрому уездному начальнику приглянулись поросята сельского старосты во вверенном ему уезде. В божьих заповедях нигде ведь не говорится: «Не пожелай поросенка ближнего своего».

Встретил уездный начальник старосту на базаре в городе и говорит ему:

— Хорошие, слышь, поросята у тебя?

— Есть немного, да что в них хорошего — самые простые, деревенские; для вас, господ, нужны получше!

— Ну, ну, не верти хвостом, хороши они, я сам видел. Как раз для жаркого. Мужик ты сообразительный, понимаешь, что к чему.

— Так я принесу одного? — говорит староста.

— Конечно, принеси!

В следующую субботу крестьянин является с поросенком. Но дальновидный уездный начальник уже разработал план действий и посвятил в него жену.

— А, принес?

— Принес, сударь, погляди только, наливной, словно яблочко.

— Вот и спасибо тебе, отнеси-ка ты его, сделай милость, ко мне домой, отдай жене, а сам зайди ко мне в управление — выпьем с тобой по чашке кофе.

Пришел староста с поросенком к жене начальника и говорит:

— Поросенка вот я принес, твой хозяин тебе велел отдать.

— Этого только не хватало! Какой еще поросенок! Очень мне надо, чтобы он здесь пачкал, визжал да вонял повсюду. Неси его, куда знаешь!

— Да ведь он красавец прямо-таки!

— Знать ничего не хочу, не нужна мне эта гадость в доме. Неси мужу, пусть делает с ним, что хочет.

Староста и так и этак — куда там! Жена начальника и слышать ни о чем не хотела. Что оставалось ему делать? Взвалил поросенка на плечи и назад. Пришел он к уездному начальнику.

— Что это? — спрашивает тот, делая удивленное лицо при виде старосты с поросенком, — почему ты не отнес его домой?

— Был я там, да хозяйка твоя и разговаривать со мной не пожелала.

— Ох, братец, беда с этими женщинами! — сказал начальник и, будто взвесив что-то, добавил: — Знаешь что?.. Мне сейчас нет необходимости резать поросенка и держать его негде, так отнеси-ка ты его домой и корми, пока он мне не понадобится. За выкормку я тебе, конечно, заплачу.

— Дело ясное, договоримся как полагается. Пустяки это, да и много ли он съест? Ерунда, неужели и на это будем обращать внимание.

— Вот и хорошо, неси, значит, его домой и корми до тех пор, пока я не потребую.

Так и сделали. Принес крестьянин домой поросенка начальника.

Прошло порядочно времени, и крестьянин спросил его как-то:

— Не пригнать ли тебе твоего поросенка?

— Пускай его гуляет, пока не нужен он.

Прошел месяц, прошло два, прошло полгода. Староста нет-нет да и спросит:

— Не пригнать ли поросенка-то?

— Бог с ним, подождем еще немного, придет его время. Корми его хорошенько, не жалей, потом уж сразу рассчитаемся.

— Что об этом толковать, свои ведь люди, — почтительно отвечает крестьянин. Что поделаешь: власть есть власть!

Прошло больше года. Опять приходит крестьянин:

— Слушай, господин начальник, поросенок твой боровом уже стал. Еле двигается от жиру, пора его пригнать, не стоит больше кормить.

— Ох, брат, забыл я совсем о своем поросенке. Если бы бог надоумил тебя напомнить хоть немного пораньше, а то я свинью купил, зарезал ее и сала натопил, — жалуется уездный начальник.

— Так что же будем делать?

Подумал уездный начальник и говорит вдруг:

— А сколько весит мой поросенок?

— Прикидывали мы недавно с соседом, — пудов на двенадцать потянет.

— Ого! — сказал начальник и ухмыльнулся.

— Откормился, господь с ним.

— А сколько за него на рынке дадут?— поинтересовался начальник.

— Да сотни полторы чистоганом, если не больше.

— Ну так знаешь, как мы договоримся?

— Как скажешь, свои ведь мы люди!

— Можно, говоришь, такую цену взять?

— Можно!

— Хорошо, давай мне теперь сто динаров, борова продай и остальные пятьдесят возьми себе за корм. Он, конечно, и на сорок не съел, ну да уж десятку тебе за труды.

Что оставалось делать старосте? Не хочется ему расставаться со своим местом. Вынул он десять бумажек и вручил уездному начальнику, приподнял феску и промолвил:

— Ну, спасибо тебе, господин!

— Не за что. На десятку, говорю, купи что-нибудь хозяйке и детям — они тоже потрудились.

— Да, дети потрудились, это уж их была забота, у меня, сам знаешь, дела.

— Так вот, купи им что-нибудь и скажи: это вам от господина уездного начальника за то, что вы кормили его поросенка!

— Покорно благодарим!

Воистину редкая мудрость!

 

Источник: Доманович, Радое, Повести и рассказы, Государственное издательство художественной литературы, Москва 1956. (Пер. О. Голенищевой-Кутузовой)