I

Веселин Савковиќ е некаков мал чиновник во едно големо белградско надлештво. Природно е значи дека тој мораше толку повеќе да работи, колку помала што му беше платата. И работеше тој повеќе отколку што требаше! Ќе дојдеше на должност речиси еден цел час пред одреденото време, а ќе излезеше последен.

Освен вреднотијата, што му ја фалеше секогаш и самиот шеф, тој беше совесен чиновник, а спреман и свикнат на својата работа.

— Што си будала, та се сортираш со толкава работа?!… — му рече еднаш еден од неговите другари.

— Мораш — одговори Веселин, и не кревајќи си ја главата од работата.

— Знам дека мораш, но тоа е преку мера! Ти работиш и дома ноќе — му вели пак неговиот другар, и ја извади кутијата, та почна да витка тутун.

Веселин ја прекина за час работата, и го погледна со тажен поглед, па лесно издивна и рече:

— Јас имам фаимилија!

— Па што дека? — праша неговиот другар.

— А да ме отпуштат, кај ќе одам јас со жена и со четири ситни дечиња?! — одговори Веселин, и се фати пак за работата.

Замолчија. Другар му на Веселина запали цигара, па пушеше молчеливо, изгледаше нешто длабоко замислен.

—

И навистина, трудот на Веселин даде добар плод. Еден ден го повика шефот во канцеларијата и му рече дека бил необично задоволен со неговата марлива работа и вреднотија, та прв од сите други го предложил за повишување на платата, а освен тоа го направил за нова година да добие беспрекорната двегодишна работа, како одлика од другите, тантиема од сто динари во злато.

Веселин одвај чекаше по таа вест да дојде дома и да ја издрадува жена си со ненадејната среќа.

По вечерата, кога децата испозаспаа, тој седеше до некое време во ноќта и разговараше со жената, советувајќи се како ќе ги употреби најдобро тие сто динари. Направија распоред што ќе се купи од тоа за секое дете.

— Баш би можеле на Мико (најстарото синче) да му купиме нови чевлиња — вели жената, и го погали детето по образот.

— Па да му купиме — одобрува Веселин задоволен, па и самиот се доближи до детето и го бакна.

При тоа малата Видица прокенка во сонот, и побара вода.

— Што ѝ одредивме на малава? — праша Веселин.

— Нејзе мама ќе ѝ купи ново капутче — вели жената.

— Ама ќе се загледува кога ќе се облече!

— Пиленце мамино — изговори жената, и го бакна детето.

Еден дел од тие пари решија да остават да се најде за случај на нужда и слабост.

Потоа во разговорот преминаа на повишувањето на платата.

— Па ти сега секој месец ќе имаш по дваесет динара повеќе? — праша жената.

— По дваесет.

Жената веднаш почна во умот да си го распоредува тој одвишок, како може најдобро да се употреби, а Веселин со мислите се пренесе уште подалеку во иднината, и сонуваше за уште поголема плата и за убав удобен живот.

— Подобро, богами, да почнеме да штедиме по некоја пара додека се децава мали — го соопшти жената заклучокот од своето размислување.

— Па после ќе биде и платата уште поголема — вели Веселин.

Двајцата молкнаа. Се слуша како дишат децата, та тоа им беше пријатно како најзаносна музика. Се чувствуваа среќни, и потонаа во мислите во уште посреќна иднина.

 

II

Не помина ни еден месец од ова време, па шефот пак го повика Веселина во својата канцеларија.

— Ве викав поради една важна работа… — почна шефот и застана, мислејќи што ќе рече понатаму. По лицето можеше да му се види дека не му беше најпријатно она што сакаше да го каже. Си го позатри челото и очите со раката, па продолжи понатаму:

— Тоа е заправо ваша лична работа, но… јас ве сакам, и сакам да ве предупредам… Најпосле, како сакате вие… — Шефот се дигна при тоа од столот, замолче, и пушејќи одеше наваму натаму.

На Веселин просто му се запре дишењето од некое претчувство. Лицето час му се вцрвуваше, час му пребледнуваше. Го обзеде чудна нестрпливост што побргу да чуе како ќе го заврши шефот почетокот на својата беседа. По челото му излезе пот, и тој си го избриша со раката.

Шефот наеднаш застана и го погледна Веселина, па го праша:

— Знаете ли дека е утре изборот на општинска управа?

— Знам.

— За кого мислите да гласате?

Веселин пребледе, и просто почувствува како го изневеруваат нозете. Молчеше долго, а и не се сеќаваше дека шефот чека на неговиот одговор.

— Вие сте уште млад човек, а вредни сте и точни во својата должност, та ќе имате убава кариера во државната служба, но само ако слушате за сè што се бара од вас…

Шефот пак застана. Веселин не одговараше ништо. Некое чудно претчувство му го обави срцето. Убавите соништа негови за иднината прснаа како пена, а наместо тоа пред очите му се покажа сликата во која тој ја гледаше својата фамилија во сиромаштија и во јадови. Тој веќе однапред можеше да прецени на што ќе се сведе овој разговор негов со својот шеф.

Шефот извади од џебот еден табак хартија, каде што беа испишани имињата на кандидатите, и му го подаде на Веселин со зборовите:

— За таа листа морате да гласате!… Впрочем, немојте да мислите дека јас сакам да ве присилам! Тоа је ваша волја. Јас само како постар би ви советувал да гласате за овие чесни луѓе, како што ќе гласам и јас. Би било незгодно вие, како помлад, да бидете одделени од толку повисоки чиновници… Сега вие размислете за сè. Направете како сакате… Можете да гласате и за противниците на денешниот режим, но тогаш вие би морале да си ги припишете на себеси сите лоши последици што би можеле да настапат поради таквата ваша постапка… Сега одете си… Јас сам сакав пријателски да ве посоветувам… — тука шефот ја прекина реченицата.

Веселин го држеше табакот хартија в рака, и бесвесно ги гледаше имињата што беа на него испишани. Зборовите на шефот направија цел хаос во душата негова.

Настапи молчење. Одвреме навреме ќе заѕвонеше ѕвончето во одникот, а потоа ќе се слушаа чекорите на Симо служителот, ќе чкрапнеше вратата на оваа или на онаа канцеларија, ќе се слушаа и гласови; вратата пак ќе се затвореше, а чизмите на Симо ќе затупотеа, па за час сè ќе стивнеше.

Веселин некако му позавиде на Симо, а и самиот не знаеше зошто, просто имаше желба да му го отстапи својот положај, а тој да го прими неговиот.

— Женет ли сте? — го прекина шефот молчењето.

— Имам веќе и четири деца — одговори Веселин, и погледна низ прозорецот во дворот.

Во дворот цепачот сече дрва. Веселин се загледа во пилата, што се движеше живо низ дрвото, од кое ветрот ги разнесуваше струшките од кои беше опсипано и искинатото палто на цепачот, што лежеше покрај ногарите.

— Струже — си помисли Веселин — па сепак ја храни својата фамилија… Сигурно и тој има фамилија?!…

Пресеченото парче дрво падна на земјата. Цепачот се исправи малку, потоа ја остави пилата и си го крена од земја палтото, та извади од него тутун, и го фрли пак наземи малку потаму од ногарите.

Никој уште не умрел од глад — си мислеше понатаму Веселин, и пак во мислите помина на својата фамилија, и просто се почувствува поприбран, посилен.

— Толку побргу — заврши шефот — треба да си ги отворите добро очите, оти имате, како што кажете, веќе и четири деца. Тоа имав да ви го кажам. Сега можете да си одите на работа.

— Од вчера почна да ми се сметеа платата со повишицата… Како се радува моја жена… Таа кутрата веќе реши од првата повишица да си купи плат за фустан… Па и нема убав фустан!… Колку ја радува тоа!… Таа и не мисли што би можело да настапи по некој ден! — мислеше Веселин влегувајќи во својата канцеларија.

По своите принципи тој ѝ припаѓаше на политичката партија што беше во опозиција. Истото тоа утро беше го прочитал во весникот повикот до сите членови на партијата да дојдат во што поголем број на избирачкото место и да гласаат за кандидатите што се истакнати во листата на опозицијата. Покрај другото таму се вели:

„На изборното место мораат да дојдат сите членови на нашата партија и да гласаат. Кој не ќе дојде ќе биде како недостоен исклучен од партијата.“

Веселин ги превртуваше актите што беа пред него на масата, со намера да почне да работи.

Но од работата не можеше ништо да биде. Тој изгуби секаква стрпливост та не можеше ни еден ред да напише.

Час мислеше на бедата што ќе го снајде со загубувањето на службата, а час на они зборови: „ќе биде како недостоен исклучен од партијата“.

 

III

Веселин задлабочен така во мислите, си ја потпрел главата на раката, и гледа низ прозорецот во дворот. Крупни снегулки пролетуваат покрај прозорецот, а тој се загледал во тоа, па му е некако пријатно тивкото паѓање без глас, без шум. Цепачот уште струже, а снегот го затрупува и него и ногарите и дрвата. Веќе почна да се смрачува, а Веселин и не забележа како му помина брзо времето. Почна нагло да се стемнува. Спроти прозорците на Веселиновата канцеларија имаше некаков приватен стан, од кој прозорците се осветлија, и светлоста се растури по дворот одблеснувајќи од снежната површина, а снегулките заблескаа на оние места каде што светлината најсилно проникнуваше. Се осветли и едната страна на некакво дрво пред прозорецот, та снегот на осветлената страна засија како бисер. Изгледаше дека Веселина сето ова необично го занимава, та тој, како никогаш дотогаш, се загледуваше во секоја ситница, и сепак низ сите тие впечатоци беше испреплетена мислата за неговата фамилија и граѓанска чест. Тој беше збунет, па просто и без да сака во сè бараше известување, и како да го добиваше него. Гледајќи така час во оваа, час во она, тој се чувствуваше зблажен, освежен.

— Па ќе гласам, дури и да ме отпуштат… — си мислеше во себеси гледајќи во осветлените прозорци, низ кои при тоа догледа некаква женска фигура што помина и се изгуби, како и сенката што се протегна по осветлениот дел од снежната површина во дворот…

Нему наеднаш му се стори како да е тоа нарачно дотерано за да се сети тој за својата жена и за децата, па наеднаш го опфати некаква премаленост. Тој издивна длабоко. Притоа влезе слугата и ја внесе ламбата, па како и секогаш ја стави на масата пред Веселина, кој просто се тргна и се изненади, па како да сакаше со погледот да праша:

— Зар ти ништо не знаеш за мојата мака, ами рамнодушно ја внесуваш ламбата како и секоја вечер?…

Цел час уште седеше, а и не мрдна со перото да напише нешто. Сакаше на два-три пати да стане и да се оди, но сеќаваше некаква тежина на себеси, а освен тоа се плашеше да оди дома. Му се чинеше дека дури кога ќе отиде дома неговата фамилија ќе ја сети целата тежина на јадовите, па просто сакаше да биде што поддалеку од својата фамилија, само за да биде таа што посреќна, што позадоволна…

Кој знае до кога би останал тој така во своето размислување, да не влезеше слугата, та според обичајот рече:

— Сите веќе си отидоа.

— Зар веќе си отидоа? — изговори Веселин повеќе за себеси, и стана од столот.

— Секогаш во ова време се излегува — вели слугата.

— Утре во ова време ќе биде веќе сè решено! — си помисли Веселин излегувајќи, и му се засака што побргу да помине ноќта и целиот утрешен ден.

— Дали и по неколку дена ќе слегувам овдека?! — си мислеше тој слегувајќи по скалите, па и скалите и ходникот и ламбата во ходникот, што стои секогаш малку навалена, и оние многубројни објави, испозакачени по ѕидот, и Симо служителот со големите чизми и оној негов секојдневен глас „добра ноќ“ — сè, но сè што му беше до вчера толку познато, блиско, со што беше се сродил веќе, му се стори некако непознато, чудно, туѓо, а особено она Симовото „добра ноќ“, во кое нешто како да подразбра некакво зајадливо смеење.

На улица се сретна со еден свој познаник, и ќе го одминеше ако овој не го запреше.

— Што си така скиснат? — го праша човекот, и го удри пријателски по рамото со раката.

— Добро што несум и полошо! — одговори Веселин, смевкајќи се со сила.

Пријателот го повика в меана на чаша пиво. На Веселин тоа му се свиде, само за да стигне што подоцна дома.

— Знаеш ли дека е утре гласањето?

— Знам — одговори Веселин.

— Тие ќе пропаднат на изборот.

— Кој знае? — прифати Веселин по кратка пауза, некако расеан и замислен.

— Па ќе гласаш ли и ти?

Веселин просто се потресе од ова прашање, та сакаше да си оди, само за да не одговори ништо, но во истото време чувствуваше срам и понижување, та се напиа со сета сила и одвај процеди низ заби:

— Ќе гласам!

— Утре ќе видиме многумина што толку многу се перчеа, сите ќе ги забележувам што ќе побегнат од гласање, па да им го пикнам после под нос, кога ќе почнат пак да се фалат како страдаат за идеја! — говореше пламено пријателот на Веселина.

— И јас веќе реков дека ќе гласам!… А мојата фамилија? — си мислеше Веселин, па се потресе целиот од таквите мисли. Се чувствуваше непријатно, па и без да сака се дигна да си оди.

— Кај да одам? — си мислеше тој кога излезе пак на улица. — Сигурно на жената ќе ѝ однесам убави гласови, како оние порано, па треба уште да побрзам!…

— При тие мисли му се засака да се врати пак назад, и ги позабави чекорите. Колку што беше по блиску до дома, сè побавно одеше, а кога дојде до вратата, застана.

Од блиското кафенце се слуша песна и свирење.

— Си се веселат луѓето! — помисли тој завидливо.

Ја отвори куќната врата и, трудејќи се да изгледа расположен, влезе внатре.

— Па што не доаѓаш, бре човече?… Вечерата веќе истина! — му рече жената, а децата истрчаа да го дочекаат и го прегрнаа.

Во тој момент Веселин се почувствува победен, а во умот му се создаде решението:

— Нека гласа кој нема фамилија! — па почна да ги милува и да ги бацува децата.

— Па што правиш досега? — го повтори жена му своето прашање.

— Случајно се најдов со еден другар — вели тој, а во ушите како да му забаботија зборовите на пријателот: „Ќе видиме утре како ќе се исчепат многумина плашливци“, а освен тоа онаа негова сопствена реченица: „Па и јас ќе гласам!“

— И јас реков дека ќе гласам! — си мислеше понатаму, а по лицето му се појави тага, и челото му се набра…

Децата почнаа да бараат од него слики, а најстарото машко му ги пикна рацете во џебовите, и почна да буричка…

— Мирни, деца!… Што се не смирите? — викна тој наеднаш налутено, и го истурка детето од себеси.

Малата Видица го напрчи устето, а во очите ѝ блеснаа солзи. Веселин го погледна детето, па му дојде жал, мислејќи во себеси: „Не криви децата. Што викам на нив?“ Му пристапи на детето и го бакна, а друга мисла му мина низ главата:

— Како можам да гласам?! Зар им е гајле на децата за мојата чест; нив им треба леб, и јас сум како татко должен да им го донесам. Јас тогаш требаше да останам неженет, ако сакам така да се држам!

„Па и јас ќе гласам“ го чу пак своето страшно решение што му го соопшти на другарот во кафето, и се почувствува како скинат, премален.

— Што му е грижа на некого за твојата фамилија! Ти мораш да бидеш на прво место чесен човек, ако не можеш да си ги храниш децата, тоа е твоја работа. Никој не те тепал по ушите да се жениш, па сега својата плашливост да ја затскриваш зад фамилијата. На тој начин, драги мој, секој би можел да најде изговор, и тогаш би било убаво. Кога се решаваат високи работи, работи од општо значење за сите, тогаш не се земаат предвид тие ситни грижи за фамилијата… — Такви мисли ќе го опфатеа, и пак гласчето на детето, или плачењето или погледот, ќе ги поколебаше.

Заспа и жената, а и децата си спијат безгрижно. Веселин беше буден. Лежи во својата постела, пуши цигара за цигара, а одвреме навреме ќе издивне тешко. Со секој час што изминуваше сè повеќе го опфаќаше Веселина неспокојство и страв. Несредените и возбудени мисли се гонат една со друга и се истуркуваат. Час една ќе надвие, час пак друга.

Исток се облеа со руменило, а Веселин е уште буден, занесен во своите тешки мисли: „Каде ќе тргне и на која страна!“

—

Тешко е да се најде човек на раскрсница, а да не го знае патот!

 

Извор: Домановиќ, Радое, Сатири, Книгоиздателство за уметничка литература „Кочо Рацин“, Скопје 1957. (Прев. Благое Корубин)

(Претходен дел)

Иако мислев првин да појдам кај министерот на просветата, сепак, поради овие немили настани, посакав да слушнам што мисли за ова воениот министер, та уште истиот ден се упатив кај него.

Воениот министер, мало спечено човече, со вовлечени гради и тенки рачиња, само што беше завршил со молитвата пред да ме прими.

Во неговата канцеларија се чувствуваше мирис на миро и на темјан, како во некој храм, а на неговата маса постојано побожни, стари, веќе пожолтени книги.

Првин помислив дека сум згрешил и дека сум дошол кај некој друг, но униформата на виш офицер, што господинот министер ја имаше на себе, сепак, ме уверуваше во спротивното.

— Извинете, господине, — рече благо, со нежен, тенок глас, — токму сега завршив со својата редовна молитва. Тоа го правам секогаш пред да седнам да работам, а особено сега молитвата има најголема смисла поради последниве немили настани на југот на нашава земја.

— Ако тие продолжат со своите упаѓања, може да дојде и до војна? — го прашав.

— А, не, нема никаква опасност.

— Но, сметам, господине министре, дека тоа е опасност кога тие убиваат луѓе и секојдневно ограбуваат низ цел еден крај на вашава земја.

— Убиваат, точно, но ние не можеме да бидеме толку некултурни, толку дивјаци како… Овдека е студено како да има провев однекаде. Им велам на тие несреќни момоци, во мојата соба секогаш да биде шеснаесет и пол степени, па пак ништо… — го сврти господинот министер своето зборување и му заѕвони со ѕвончето на момокот.

Момокот влезе и се поклони, ѝ заѕвечија ордените на градите.

— Па нели ви реков, жити господ, дека во мојов кабинет сакам да има постојана температура од шеснаесет и пол степени, а ете, сега пак е студено; па уште и некаков провев; просто да смрзне човек!

— Еве, господине министре, направава за мерење на топлината покажува осумнаесет степени! — рече учтиво момокот и се поклони.

— Тогаш добро — рече министерот, задоволен од одговорот. — Сега можете да си одите.

Момокот пак се поклони длабоко и излезе.

— Токму таа проклета температура, верувајте, ми задава многу грижи; температурата е главна работа за војската. Ако температурата не е како што треба, војската нема да ни чини… Цело утро приготвував распис до сите команданти… Еве, токму сега ќе ви прочитам:

„Бидејќи во последно време зачестија упаѓањата на Анутите во јужните краишта на нашава земја, наредувам, војниците, под команда, секој ден да се молат на севишниот бог за спас на нашата мила татковина, натопена со крвта на нашите храбри предци. Молитвата за тоа ќе ја одреди воениот свештеник; но на крајот на молитвата да дојде и ова: „На добрите, мирни и праведни граѓани кои паднаа како жртви од ѕверското насилство на дивјачките Анути, милостивиот бог нека им даде рајска населба! Бог да им ја прости праведната родољубива душа; лесна да им е земјата Страдија, која искрено и жешко ја љубеа! Слава им!“ Ова треба да го изговорат сите војници и старешини наеднаш; но ќе се изговара со побожен и понизен глас. (Потоа сите ќе се исправат, ќе ги кренат гордо и достоинствено главите, како што им доликува на храбрите синови на нашава земја, и трипати громко ќе извикаат, придружени со звукот од трубите и со барабаните; „Да живее Страдија, долу Анутите!“ Треба да се внимава сето ова убаво и внимателно да се изведе, зашто од тоа зависи доброто на нашава татковина. Кога сето тоа ќе се изведе без опасност, тогаш неколку чети, со знамиња, ќе промаршираат победоносно низ улиците, со силни, борбени звуци од музика, а војниците мораат да чекорат остро, така што при секој чекор да ми се заниша мозокот во главата. Бидејќи работата е итна, сето ова веднаш и точно ќе то извршите и за тоа ќе поднесете исцрпен извештај… Истовремено, најстрого наредувам да обрнете особено внимание на температурата во касарните, за да биде задоволен тој најсуштествен услов за војската.“

— Тоа сигурно ќе има успех, ако наредбата втаса навреме? — реков.

— Морав да брзам, па, му благодарам на бога, па навреме преку телеграф е отчукан целиот распис цел час пред вашето доаѓање.

— Имате право! — реков колку да кажам нешто, иако не знаев што би можело да се случи.

— Да, господине мој, така е. Да не постапев така како министер на воените работи, можеби некој од командантите на југот на земјата ќе ја употребеше војската со оружје да им дојде на помош на нашите граѓани и да пролее анутска крв. Сите наши офицери мислат дека тоа е најдобриот начин, но тие не сакаат малку подлабоко и посестрано да размислат. Прво и прво, ние, денешната влада, сакаме мирољубива, побожна, надворешна политика, ние не сакаме кон непријателите да бидеме нелуѓе; а тоа што тие постапуваат толку ѕверски кон нас, за тоа господ ќе им плати со вечна мака и со чкртање на заби во огнениот пекол. Друга работа, господине мој драг, што е исто толку важна, тоа е што нашата денешна влада нема приврзаници во народот, та војската ни треба за нашите внатрешни политички работи. На пример, ако некоја општина е во рацете на опозиционерите, тогаш треба да се употреби вооружена војска таквите предавници на оваа напатена татковина да се казнат и власта да се предаде во рацете на некој наш човек…

Господинот министер се закашла, па јас го презедов зборот.

— Сето ова е точно, но ако упаѓањата на анутските чети земат поголеми размери?

— Е, тогаш и ние ќе преземеме поостри чекори.

— Што мислите да направите, во таков случај, ако смеам да не прашам, господине министре?

— Би се презеле поостри мерки, но пак тактично, мудро, смислено. Во прво време би наредиле низ целава земја пак да се донесат поостри резолуции, па, богами, и тоа ако не помогне тогаш, се разбира, не губејќи ниту час, би морале бргу да осниваме родољубив весник со исклучиво патриотска тенденција, и во него би ги осудиле со цела низа остри, па дури и зајадливи написи Анутите. Но, да не даде господ, да дојде и до тоа! — рече министерот, па ја наведна главата смирено и почна да се крсти, шепотејќи топли молитви со своите бледи и испиени усни.

Рака на срце, мене воопшто не ме обзеде тоа блажено, релилиозно чувство, но онака, за да сум солидарен со него, почнав да се крстам, а ме обзедоа некои чудни мисли:

„Чудна земја!“ — си мислев. — „Таму гинат луѓе, а воениот министер составува молитви и мисли на оснивање родољубив весник! Војската им е и послушна и храбра, тоа е докажано во толкуте војни; а зошто тогаш да не испрати едно одделение на границата и да се спречи опасноста од тие анутски чети?“

— Вас, можеби, ве чуди ваквиот мој план, господине? — ме прекина министерот во мислите.

— Па и ме чуди! — реков без размислување, иако веднаш се покајав поради таа непромисленост.

— Драги мој, не сте доволно упатен во работите. Овде не е основно да се задржи земјата, туку што подолго да се задржи кабинетот. Минатиот кабинет издржа само еден месец, а ние сме само две-три недели па зар така срамно да паднеме! Положбата ни е непрестајно разнишувана, и ние, се разбира, мораме да ги употребиме сите мерки за да се задржиме што повеќе.

— Што правите?

— Го правиме тоа што и другите го правеле досега! Правиме изненадување секој ден, правиме свечености; а сега, бидејќи работите ни стојат лошо, ќе мораме да измислиме некаков говор. А тоа барем е лесно во нашава земја. И, што е главно, народот на тоа толку се навикнал, што дури иако е ропски послушен, со чудење се распрашува: „Што? Зар уште нема никаков заговор?“ — само ако се задржи неколку дена повеќе со тие најсигурни средства за спречување на опозицијата. И така, значи, поради тие изненадувања, свечености и заговори, нам војската секогаш ни е потребна за нашите внатрешни работи. Тоа е споредна работа, мој господине, што таму гинат луѓе; но мене ми е главно да ги завршам поважните работи, покорисни за земјава отколку што е толку очигледната будалштина да се тепаш со Анутите. Вашето мислење, како што ми изгледа, судејќи по сè, не е оригинално; така, за жал, мислат и нашите офицери и нашата војска; но ние членовите на домашниов кабинет, на осваа работа гледаме многу подлабоко, потрезвено!

— Па зар војската е попотребна за нешто друго, отколку за одбрана на земјата, за одбрана на оние семејства кои таму на југот страдаат од туѓинскиот зулум? Зашто тој ист крај, господине министре, ги праќа во војска своите синови, ги испраќа на драго срце, бидејќи во нив, во војската гледа своја поткрепа — му реков на господинот министер прилично налутено, иако тоа не требаше да го речам; но ќе му дојде така на човека, та ќе рече и ќе направи нешто, небаре споулавел.

— Мислите дека војската нема поважни должности, господине? — ми рече господинот министер со тивок глас но полн со прекор, заканувајќи се со главата прекорно, тажно, и со малку преѕир; а притоа со омаловажување ме мереше од глава до петици.

— Мислите? — повтори тој со болезлива воздишка.

— Но, ве молам… — почнав нешто; а којзнае што сакав, зашто и самиот не знам; кога министерот ме прекина со посилен глас, изговарајќи го значајно своето важно и убедливо прашање.

— А парадите?

— Какви паради?

— Па зар уште и тоа може да се праша? Па бадем тоа е толку важна работа во земја! — се налути малку смирениот м побожен господин министер.

— Извинете, тоа не го знаев — реков.

— Не знаевте?!… Штогоде! А непрестајно ви зборувам, дека поради разни важни изненадувања во земјава, мора да има и свечености и паради; а како би можело да се направи сето тоа без војска? Барем за денес тоа е нејзината главна задача. Нека упаѓаат непријателските чети, тие не се толку важни работи; но, главно е ние да парадираме по улиците, со звукот на труби; а ако дојде до големи опасности за земјава однадвор, тогаш сетики и министерот за надворешни работи на земјава ќе почне малку да се грижи за тоа ако случајно не е зафатен со приватни работи. Тој, кутриот, има многу деца, но државата сепак се грижи за своите заслужни луѓе. На неговите синови, знаете, не им оди учењето, па што може друго да се направи, освен да се изберат за државни питомци? Така и треба; а за женските деца државата ќе се погрижи, зашто ќе им се стокми мираз на државен трошок, или пак ка младоженецот кој ќе ја земе ќерката на министерот ќе му се даде некое високо место, кое инаку, се разбира, никогаш не би го добил.

— Тоа е убаво кога се ценат заслугите! — реков.

— Кај нас тоа е на прво место! Во тоа ни нема рамни. Кој и да е министер, дури добар или лош, благодарната држава секогаш се грижи за неговото семејство. Јас немам деца, но затоа државата ќе ја прати свеска ми да учи сликарство.

— А госпоѓицата, вашата свеска, талентирана ли е?

— Таа до сега нема насликано ништо; но, кој знае, може да се очекува успех. Со неа ќе оди и мажот ѝ, баџанак ми; и тој е избран за државен питомец. Тој е многу сериозен и вреден човек; од него може многу да очекуваме.

— Тоа е млад брачен пар?

— Млади се уште, се држат, добро, баџанакот има шеесет, а свеска ми педесет и четири години.

— Вашиот господин баџанак сигурно се занимавал со наука?

— О, како да не! Тој инаку е зарзаватчија, но со задоволство чита романи, а весниците ги голта, што се вели. Ги чита сите наши весници, а разни подлисници и романи има прочитано над дваесет. Него го пративме да студира геологија.

Господинот министер молкна, нешто се замисли и почна да ги врти своите бројници, кои му висеа на мечот.

— Споменавте изненадувања, господине министре?

Го потсетив на започнатиот разговор, зашто многу не ме интересираше ниту неговиот баџанак, ниту свеска му.

— Да, да, имате право. Јас малку го свртив разговорот на споредни работи. Имате право. Приредивме големо изненадување, кое мора да има големо политичко значење.

— Тоа, навистина, ќе биде многу важна работа. А за тоа не смее да се знае ништо пред да се случи? — го прашав љубопитно.

— Зошто да не, ве молам? Тоа веќе му е обелоденето на народот и сиот народ подготвува веселби и секој час го очекува важниот настан.

— Тоа ќе биде некоја среќа за вашава земја?

— Ретка среќа. Целиот народ ое радува и со восхит ја поздравува владата за мудрото, родољубиво управување. Сега за ништо друго не се зборува и не се пишува во нашава земја, туку само за тој среќен случај што наскоро ќе се случи.

— А вие, секако, неизбежно имате подготвено сè што треба за да се случи тој среќен случај?

—  Ние за тоа сè уште не размислуваме ништо потемелно, но не е исклучена можноста да се случи некаков среќен случај. Вне можеби, ја знаете онаа стара, прастара приказна, како во една земја власта му јавила на незадоволниот народ дека во земјата ќе се појави голем Гениј, всушност Месија, кој ќе ја спаси татковината од долговите, од лошата управа и од секое зло и беда, па народот ќе го поведе на подобар пат, во посреќна иднина. И навистина, раздразнетиот и незадоволен народ од лошата власт во земјата и од управата се смирил и почнал да се весели низ целата земја… Зар никогаш не сте ја чуле оваа стара приказна?

— Не сум јас слушнал, но многу е интересна. Ве молам, што станало понатаму?

— Како што ви реков, настапила радост и веселба во целата земја. Народот, собран на големиот општонароден собир, дури решил со богати прилози да се купат големи имоти и да се изградат многу палати, на кои ќе биде запишано: „Народот, на својот голем Гениј и спасител“. За кусо време сето тоа било направено, сè било приготвено, само се очекувал Месија. Дури, народот со општо јавно гласање го избрал и името на својот спасител.

Господинот министер застана и пак ги зеде своите бројаници, на кои полека почна да ги одбројува зрната.

— И се појавил Месија? — прашав.

— Не.

— Воопшто не?

— Воопшто не! — рече министерот рамнодушно и изгледаше како без волја да ја раскажува приказната.

— Зошто?

— Којзнае!

— Па ништо важно не се случило?

— Ништо.

— Чудно! — реков.

— Наместо Месија, таа година паднал голем град и ги уништил сите посеви во земјата! — рече министерот гледајќи смирено во своите килибарски бројаници.

— А народот? — прашав.

— Кој?

— Па, народот во таа земја, за кој зборува таа интересна приказна?

— Ништо! — рече министерот.

— Баш ништо?

— А што ќе прави!… Народот, како народ…

— Тоа е прекрасно чудо! — реков.

— Тхе, ако сакате да знаете, народот сепак е во ќар!

— Во ќар?

— Се разбира!

— Не разбирам!

— Проста работа… Барем неколку месеци народот живеел во радост и среќа!

— Тоа е вистина! — реков засрамен, затоа што една толку проста работа не можев веднаш да ја протолкувам.

Потоа долго време зборувавме за разни работи, а меѓу другото господинот министер ми напомна дека по повод среќниот случај за кој разговаравме, истиот ден ќе прогласи уште осумдесет генерали.

— Колку имате сега? — го прашав.

— Имаме доволно, му благодарам на бога, но ова мора да се направи поради угледот на земјава. Замислете само како звучи тоа: осумдесет генерали за еден ден!

— Тоа импонира! — реков.

— Се разбира. Важно е да има што повеќе церемонии и врева.

(Нареден дел)

И министрите, господи прости ми, велат, се луѓе како и сите други. И тие мора да јадат, да пијат, да спијат, како и ние простосмртните, само, како велат, потешко им оди од рака да мислат, но таа простачка, ниска способност не се бара за таквите високи положаи.

–

Господин министерот Н. (што го интересира некого името!) седеше во својата канцеларија, опуштен во меката фотелја, и бидејќи земјата беше во невола, можеше мирно и спокојно да размислува дали да вечера кечиги, печени на жар, или пржени. Бидејќи веќе се стемнуваше, по долгото размислување се реши за првата помисла, и стана малку да прошета на чист воздух, онака, за подобар апетит. И што се случи? Барем не може да се рече (а има зли јазици кои сакаат сешто да зборуваат) дека во земјата ништо не чини, не чини просветата, не чини стопанството, бедна е финансиската положба, не чинат економските услови, не чини… Може да се реди до мила волја што сè не чини, но кај министерскиот апетит мора да се застане, тој е исправен.

Значи, господин министерот Н. си прошета, се напи пиво, си вечера печени кечиги и ги залеа со добро, црно вино; а кога толку убаво и свесно ја исполни должноста кон својата татковина, си легна в постела блажен, задоволен, и заспа со среќна насмевка на устата, како човек кого не го вознемирува никаква грижа и мисла.

–

Меѓутоа сонот, можеби и не знаејќи дека господинот Н. е министер, се осмели да го вознемири неговото господство и го пренесе во далечното минато од неговата младост.

Сонува.

Зимска ноќ. Ветрот надвор фучи, а тој како да беше во онаа иста мала, влажна соба, каде што живееше како ученик. Седи на своето ученичко столче. Минала полноќ. Ја потрпел главата на десната рака, а во левата му е книгата што ја читал до пред малку. Пред него мала ламба, во која веќе догорела газијата, та трепка, потпукнува и чади слабото пламенче, кое речиси одвај се гледа низ поцрнетото стакло. Во собата е студено, па го наметна своето излитено зимско палто. Седи така, неподвижно, погледот му е вперен во една точка, а мислата го носи во далечната иднина.

Размислува за својата работа во иднината. Решен е сиот свој век да ѝ го посвети на благородната тешка работа и на делото, да се бори за правда и за слобода, да жртвува сè, па дури и животот, ако треба, за среќата и доброто на својата земја, за општите интереси. Пред себе гледа долга низа од години, што тој ќе ги исполни со корисна напорна работа; чувствува дека ќе може да ги оствари своите идеали, и дека е во состојба да ги совлада сите пречки што ќе му искрснат на патот, на патот на добродетелствата, од кој никогаш нема да отстапи.

И се труди да се замисли себеси во иднината, по долга низа години. Срцето посилно му зачукува, и го обзема некое пријатно, слатко чувство кога ќе си помисли на успесите и на добродетелствата што ќе ѝ ги направи на својата земја и на својот народ.

Одеднаш чу некое необично, таинствено шумолење. Се тргна и погледа, кога, пред него се појави една крилата жена, исто како самовила за која се пее во песните, со вонземни шарм и убавина.

Тој се исплаши и ги затвори очите, не смеејќи да погледне во чудната жена, но таа го помилува со крилото по образот, и тој почувствува рајско блаженство, се ослободи и повторно ја погледна, па таа му се стори толку позната, небаре цел век се дружел со неа.

– Која си ти? – праша.

– Не мораш тоа да го знаеш. Дојдов да ти ја покажам иднината. Ајде со мене!

И тој божем отиде.

Одеа долго молчејќи, додека не дојдоа на една долга, пространа полјана.

– Гледаш ли нешто? – го праша.

– Ништо!

Таа го допре со крилјата по челото и му премина и преку очите, и одеднаш, тој погледа малку понатаму, таму на полјаната, многу луѓе, но не стојат сите еднакво, туку некои се на самата земја, некои малку повисоко од нив, како на некакви скалила, други уште малку повисоко од нив, трети повисоко од претходните и така редум, сè до оние што беа највисоко над сите.

– Што е ова?

– Тоа се разни положби во општеството.

Тој ги гледа луѓето, а таму врева, џагор, викање, се влечат, се туркаат, се фаќаат за гуша, се топорат, – сите тие се грабаат за да се издигнат што повисоко.

Кога се обѕрна и погледна убаво, онаа чудна жена што го донесе тука веќе на немаше.

Тој почувствува силна, нескротлива желба и самиот да се смеша во тоа мноштво народ.

И се смеша.

Работеше меѓу оние кои стојат најниско, работеше, копнеејќи со работата да направи да застане повисоко.

Работеше долго, долго, но никако да се издигне ни за еден степен.

Кога, пред него пак се покажа онаа жена што га донесе тука.

– Што сакаш? – му рече.

– И јас да се искачам погоре.

– Можеш, но не се искачува по тој пат по кој си почнал.

– Што ми пречи?

Таа со крилото ги допре неговите гради, и тој почувствува некакви пријатни трпки, па нешто како да му олесна, а кога погледа, тој, одеднаш, се издигнал.

– Сакаш ли повисоко?

– Сакам.

Таа пак ги допре неговите гради, и тој пак малку се извиши.

– Сакаш уште?

Него веќе го беше обзела силна, единствена желба да се искачи што повисоко.

– Уште, колку што можам најмногу! – рече.

Таа пак ги допре неговите гради, а потоа го дофати со крилото по челото, и тој се издигна меѓу оние кои беа највисоко.

Тој се почувствува среќен, задоволен, и ја погледа со благодарност својата усреќителка.

– Што ми направи што олку бргу се издигнав? – ја праша.

– Ти ги одзедов карактерот и чесноста, а најпосле ти извадов и од паметта. Тоа ти пречеше да се дигнеш на најголемата височина.

Тој се згрози и затрепери.

– Сега ајде назад, кога го виде сето ова – му рече таа, и одеднаш се најдоа во истата таа собичка.

– Што е сето ова што ми го покажа?

– Твојата иднина! – му рече таа чудна жена, и исчезна.

Нему се спушти главата, а од градите испушти тешка, болна воздишка.

–

Господинот министер тука се тргна и се разбуди. – Сèедно, кога веќе е така! – си помисли и се проѕевна рамнодушно.

 

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)