(Претходен дел)

Кога ги посетив сите министри, наумив да го посетам и Народното собрание. Народното се вика по некој заостанат обичај, а всушност, пратениците ги поставува министерот на полицијата. Штом ќе се смени владата, веднаш се распишуваат нови избори, а тоа значи барем еднаш месечно. Зборот „избори“ во овој случај значи: поставување на пратеници, а потекнува уште од патријархалното општество, кога народот, навистина, покрај другите неволји, ја имал уште и таа здодевна должност да мисли и да се грижи кого ќе го избере за свој претставник. Некогаш така примитивно се вршеле изборите, но во модерната цивилизирана Страдија, таа стара, глупава и денгубна процедура е упростена. Министерот на полицијата си ја зеде врз себе сета грижа народна, та тој поставува, избира наместо народот, а народот не денгуби, не се грижи и не мисли. Според сето ова, природно е тие да се викаат слободни избори.

Така избраните народни претставници се собираат во главниот град на Страдија да решаваат и да заседаваат за разни прашања за земјата. Владата — се разбира, секоја патриотска влада — тука се погрижила, тоа решавање да биде паметно, модерно. И тука владата ја зема врз себе сета должност. Кога ќе се соберат пратениците, пред да се почне со работа, мораат да поминат неколку дена во подготвителна школа, која се вика клуб. Таму пратениците се приготвуваат и вежбаат како подобро да ја од играат својата улога.

Сето тоа изгледа како подготовка за претстава в театар.

Владата сама го пишува делото што пратениците ќе го играат во Народното собрание. Претседателот на клубот, како некаков драматург, има должност делото да го проучи и за секоја седница да им ги одреди улогите на пратениците, — се разбира — според нивните способности. На едни им се доверуваат поголеми говори, на други помали; на почетниците уште помали, на некои им се одредува да изговараат само еден збор, „за“ или „против“. (Ова второво многу ретко се случува, и тоа тогаш кога се имитира природноста, по завршеното гласање, ги бројат гласовите за да се види која страна победила; а всушност тоа е определено многу порано пред да се одржи собраниската седница). На некои, кои не можат да се употребат ниту за тоа, им се одредуваат неми улоги, кога се гласа со станување и со седнување. Откако така убаво ќе се разделат улогите, тогаш пратениците одат дома и се приготвуваат за седницата. Необично се изненадав кога видов како пратениците си ги учат своите улоги.

Изутрината станав рано и отидов во градскиот парк да прошетам. Таму полно ученици, деца од нижите училишта и младичи од вишите. Едни шеткаат таму-ваму и го читаат на глас секој својот предмет: кој историја, кој хемија, кој веронаука, и така натаму. Некои пак, двајца по двајца, се преслушуваа од она што го научиле. Кога, одеднаш, меѓу децата здогледав и стари луѓе, кои исто така шеткаа, или седеа, учеа нешто од некакви хартии. Му се приближив на еден старец во народна облека, наслушнав, а тој неколкупати повторуваше една иста реченица.

„Господа пратеници, по повод претресот на овој важен законски проект, поттикнат сум и јас, по убавиот говор на почитуваниот другар Т… М…, во кој е изнесено сето значење и добрата страна на ваквиот закон, да кажам неколку зборови и, всушност, да го дополнам мислењето на почитуваниот говорник пред мене“.

Оваа реченица старецот ја прочита повеќе од десетпати, потоа ја остави хартијата настрана, ја крена главата, замижа малку и почна наизуст:

„Господа пратеници, по почитуваниот другар во кого се…“ — Тука застана, се намурти, молчеше долго, се присеќаваше, па повторно ги зеде хартиите, та пак ја прочита гласно истата реченица. Потоа пак се обиде да ја изговори наизуст, но без успех, згреши. Оваа процедура се повторуваше неколку пати, а успехот беше сè полош. Старецот очајно воздивна, налутено ги турна хартиите и главата ја наведна на градите.

Отспротива, на другата клупа, седеше едно учениче; во рацете ја држеше книгата затворена, па наизуст го кажуваше урокот по ботаника: „Оваа корисна билка расте по мочуришните предели. Нејзиниот корен народот го употребува и како лек…“

Старецот ја крена главата. Кога детето го изговори целиот урок го праша:

— Го научи ли твоето?

— Го научив.

— Да си жив и здрав, синко! Учи сега додека си млад, можеш да паметиш, а штом ќе дојдеш на моиве години, ич!

Никако не можев да си објаснам од каде овие стари луѓе меѓу децата и кој ѓавол ги тера да учат со бели коси. Каква ли е таа школа во Страдија?

Мојата љубопитност стана толку силна, што најпосле, не можејќи да си го објаснам тоа чудо, морав да му пријдам на оној старец, та од разговорот со него разбрав дека е народен пратеник и дека му е одредено во клубот да го научи говорот од кој пред малку ја повторуваше првата реченица…

По учењето на урокот доаѓа преслушувањето, а потоа се држат проби.

Пратениците доаѓаат во клубот и тука си го заземаат секој своето место. Претседателот на клубот седи на посебна маса, и крај него двајцата потпретседатели. До неговата маса е масата за членовите на владата, малку понатаму масата за секретарите на клубот. Првин едниот секретар ги прозива сите по ред а потоа се почнува со сериозна работа.

— Нека станат сите кои треба да ја играат улогата на опозиционери! — наредува претседателот.

Стануваат неколкумина од нив.

Секретарот изброи седум.

— Каде е осмиот? — прашува претседателот.

Никој не се јавува.

Пратениците почнуваат да се обѕрнуваат околу себе, небаре секој сака да рече: „Јас не сум; не знам кој е осмиот!“

Се вртат и тие седуммина и со погледите го бараат својот осми другар, кога еден се присетува и извикува:

— А, па овој овде ја доби улогата на опозиционер.

— Не сум јас, што ме набедуваш!? — вели тој налутено, а гледа во земјата.

— Па кој е? — прашува претседателот.

— Не знам.

— Сите ли се тука? — претседателот го прашува секретарот.

— Сите.

— По ѓаволите, па некој мора да е!

Никој не се јавува. Пак некој почнува да се врти околу себе, па дури и оној кого го посочуваат.

— Нека се јави кој е!

Никој не се јавува.

— Ти си, што не станеш? — му вели претседателот на оној осомничениот.

— Тој е, тој е! — викаат другите и здивнуваат, како кога човек ќе си симне од грбот голем товар.

— Јас не можам да ја играм улогата на опозиционер — вика оној грешник.

— Како не можеш? — прашува претседателот.

— Друг нека биде опозиционер.

— Сеедно е, кој и да е.

— Јас сакам да сум со владата.

— Ама ти си, всушност, со владата, туку така формално мора некој да претставува опозиција.

— Јас не сакам да ја претставувам опозицијата, јас сум со владата.

Претседатолот почна да му објаснува надолго и нашироко и одвај го наговори, откако еден од министрите му вети богата лиферација, каде што може многу да се заработи.

— Но, му благодарам на бога! — извика претседателот сиот испотен, заморен; сега ги имаме осуммина.

Додека претседателот и владата ое објаснија со осмиот опозиционер, та одвај го наговорија, оние седуммина седнаа.

—  Е, сега станете сите опозиционери! — рече претседателот задоволно и ја избриша потта од челото.

Стои само оној едниот.

— Па што значи ова, каде се другите? — викна претседателот надвор од себе од лутина.

— Ние сме со владата! — мрморат оние седуммина.

— Е, баш ни недостига оваа опозиција! — извикува очајно министерот на полицијата.

Настана тишина, здодевна, мачна тиншна.

— Со владата сте — почна сега налутено министерот на полицијата. — Па да не сте со владата, јас не би ве избрал! Сакате ли ние, министрите, да ја играме улогата на опозиција? На идните избори нема бездруго вие да ми доаѓате. За тие осум места ќе оставам народот сам да си избира, па барем ќе си имаме вистински опозиционери.

Најпосле, по долго објаснување, и откако секому му ветија по нешто, се согласија и оние седуммина да ја земат врз себе таа мачна улога. Некому му ветија висока функција, некому голема заработувачка, важно секој да добие награда за толку големата услуга на владата, која ѝ беше важно собранието колку-толку да изгледа вистинско.

Кога сето тоа среќно заврши и се преброди најтешката препрека, претседателот почна да ги преслушува опозиционерите.

— Што е твојата улога? — го праша првиот.

— Мојата улога е да ја интерпелирам влада затоа што државните пари се трошат напразно.

— Што ќе одговори владата на тоа?

— Владата ќе рече дека тоа е порада недостигот од пари.

— Што ќе кажеш ти на тоа?

— Јас ќе речам дека сум наполно задоволен со одговорот на владата и дека молам десетмина пратеници да ме поддржат.

— Седи! — рече претседателот задоволен.

— Каква е твојата улога? — го праша вториот.

— Јас имам да интерпелирам до владата затоа што некои чиновници добиле високи функции преку ред и имаат по неколку големи плати и многу додатоци, додека другите, поспособните и постарите чиновници, ниски функции и не се унапредуваат толку години.

— Добро, што ќе ти одговори владата на тоа?

— Министрите ќе речат дека ги унапредувале преку ред само своите најблиски роднини и луѓето за кои се заземале нивните блиски пријатели, и никого повеќе.

— Што ќе речеш ти на тоа?

— На тоа ќе речам дека сум налолно задоволен со одговорот на владата.

Претседателот го праша третиот која е неговата улога.

— Јас треба најостро да ја нападнам владата затоа што склучува заем под неповолни услови, кога финансиските услови во земјава и без тоа се тешки.

— Што ќе одговори владата?

— Владата ќе рече дека ѝ требаат пари.

— А ти на тоа што ќе речеш?

— Јас ќе речам дека со толку силните причини сум наполно убедан и дека сум задоволен со одговорот.

— Што имаш ти? — го праша четвртиот.

— Да го интерпелирам воениот министер, зошто гладува војската.

— Што ќе рече тој на тоа?

— Нема што да јаде.

— А ти?

— Наполно сум задоволен.

— Седи.

Така ги преслуша и другите опозиционери, и потоа премина на собраниското мнозинство.

Кој си ја беше научил убаво својата улога, беше пофален, а оние кои не си ги научиле улогите не смееја да дојдат на собраниската седница.

Поради неповолните услови во земјата народното претставништво уште на првите седници мораше да пристапи кон решавање на најитните работи. Владата исто така правилно ја разбра својата должност, та за да не се дангуби по ситни прашања, веднаш го постави за решавање законот за уредувањето на морската флота.

Кога слушнав за тоа прашав еден пратеник:

— Вие имате многу морски воени бродови?

— Немаме.

— Колку имате сè на сè?

— Засега немаме ниту еден!

Јас се вчудовидов. Тој тоа го забележа па и нему му стана чудно.

— Што ви е чудно? — ме праша.

— Слушнав дека сте донеле закон за…

— Да, — ме прекина тој — донесовме закон за уредување на флотата, тоа беше потребно, зашто ниту до денеска го немаме тој закон.

— Излегува ли Страдија на море?

— Засега не.

— Па зошто ви е тогаш тој закон?

Пратеникот се насмеа и додаде:

— Нашава земја, господине, нежогаш се граничела со две мориња, а нашите народни идеали се Страдија да биде тоа што била некогаш. Гледате, ние работиме на тоа.

— Е, тоа е нешто друго — реков небаре извинувајќи се. — Сега разбирам, и можам слободно да речам дека Страдија навистина ќе стане голема и моќна, кога за неа така искрено и пожртвувано се грижите и додека има толку мудра и родољубива управа како сега.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

На улицата ме изненади непрегледната маса од народ, што се обрнуваше од сите страни во групи, собирајќи се пред една голема куќа. Секоја од тие големи групи имаше истакнато свое знаме, на кое беше испишано името на крајот од каде што потекнува народот во групата, а под тоа зборовите: „За Страдија сè жртвуваме“ или „Страдија ни е помила од свињите!“

Улицата доби посебно свечен изглед, на куќите беа истакнати бели знамиња со народниот грб во средината, сите дуќани беа затоворени, а сообраќајот прекинат.

— Што е ова? — љубопитно прашав еден господин на улица.

— Свеченост. Зар не знаевте?

— Не знаев.

— Па за тоа пишува по весниците веќе три дни. Нашиот голем државник и дипломат, кој има големи и огромни заслуги за татковината, а и пресудно влијание врз надворешната политика на нашава земја, имаше силна кивавица, која е излекувана со божјата милост и со искрено залагање на стручните лекари, така што сега кивавицата нема да му пречи на големиот и мудар државник сета своја грижа да ја посвети на доброто и среќата на оваа напатена земја и да ја поведе уште во подобра иднина.

Народот се собра пред домот на големиот државник во толкави групи, што и најсилниот дожд не би паднал на земја од мажите, жените и децата. Мажите ги извадале капите, а во секоја група има по еден кому од џебот му ѕирка напишан родољубив говор.

И на балконот од својот дом се појави побелениот државник, а громогласното „Да живее!“ го проби воздухот и одекна од целиот град. На сите околни куќи заѕвечкаа прозорците и на нив се појавија многу глави. Оградите околу куќите, покривите од куќите сè беше исполнето од љубопитниот народ, па дури и на секоја баџа од таваните ѕиркаа по две-три глави.

—

Престанаа извикувањата, настапи мртва тишина, додека од масата народ записка тенок глас:

— Мудар државнику!…

— Да живее! да живее! да живее! — го прекинаа говорникот бурни и силни извици; а кога стивна родољубивата маса, говорникот продолжи:

— Народот од мојот крај лее топли солзи од радост и, клечејќи на колена, му благодари на премилостивиот Творец, кој со својата милост ја отфрли големата беда од нашиот народ и ти даде тебе здравје, вреден наш државнику, долго да ни поживееш за среќа на народот и за гордост на земјата! — заврши говорникот, а илјадници грла извикаа:

— Да живее!

Мудриот државник му заблагодари на говорникот за искреното честитање и напомена дека сите негови мисли и чувства во иднина ќе бидат вперени кон засилување на културата, стопанството и благосостојбата на милата татковина.

Се разбира, по овој негов говор, се повтори безброј пати „Да живее!“

Сега така се изредија десетина говорници од разни краишта на татковината, а по, секој говор стариот државник одговараше со родољубиви и содржајни говори. Се разбира, сето тоа беше испреплетено со громогласното: „Да живее!“

Долго траеше додека се извршија сите тие обреди, а кога дојде до крајот, засвире музика низ сите улици, а народот шеташе горе-долу зголемувајќи ја свеченоста со тоа.

Вечерта сè беше осветлено и пак свиреше музика, насекаде запалени факли што ги носеше родољубивата маса од народот, која го пробиваше воздухот по улиците од овој среќен град, а во височината, во темниот воздух, се распрскуваа ракети, та блесна името на големиот државник, кое изгледаше како исплетено од ситни ѕвездички.

Потоа настана длабока, тивка ноќ, и родољубивите граѓани на прекрасната земја Страдија, заморени, вршејќи ги своите граѓански должности заспаа со сладок сон, сонувајќи ја среќната иднина и големината на својата мила татковина.

Скршен од овие чудни впечатоци, цела ноќ не можев да заспијам, и дури пред зори, така облечен, со потпрена глава на масата, ме фати сон; и како да слушнав некаков страшен, демонски глас со злобен кикот:

„Тоа е твојата татковина!… Ха, ха, ха, ха!…“

Се тргнав, и градите ми затреперија од страшното претчувство, а во ушите ми одѕуни тоа злобно:

„Ха, ха, ха, ха!“

—

Уште утредента во сите весници во земјата пишуваше за свеченоста, а особено во владиниот весник, во кој, меѓу другото секојдневно се праќаа телеграми од сите краишта на Страдија, во кои безброј потпишани жалеа затоа што не можеле лично да дојдат да ја искажат својата радост поради среќното оздравување на големиот државник.

Освен тоа, главниот лекар на државникот одеднаш стана славен човек. Во сите весници можеше да се прочита како совесните граѓани од ова или она место, од оваа или онаа околија или крај, ценејќи ги заслугите на лекарот Мирон, така се викал, ќе му купат скапоцен подарок. Во еден весник пишуваше:

„Разбравме дека и градот Крадија, по примерот на другите градови, му подготвува скапоцен подарок на лекарот Мирон. Тоа ќе биде мала сребрена статуа на Ескулап, кој во рацете исто така ќе држи сребрена мастилница, околу која се преплетуваат две позлатени змии со дијаманти наместо очи, и во устите држат свеќи. На градите на Ескулап со злато ќе бидат вдлабени зборовите: „Граѓаните од градот Крадија, во знак на вечна благодарност за заслугите кон татковината, на лекарот Мирон“.

Весниците беа преполни со вакви вести. Отсекаде во земјата на лекарот му подготвуваа скапоцени подароци и со телеграми му ја изразуваа својата благодарност на среќниот лекар. Еден град беше толку воодушевен што дури почна да гради величествена вила, во окоја ќе биде вѕидана огромна мермерна плоча, и на таа плоча израз на народната благодарност.

А само посебе се разбира дека веднаш е изработена и умножена сликата, на која беше претставено како големиот државник се ракува и му благодари на лекарот за сесрдното залагање. Под неа стоеше текстот:

„Ти благодарам, верен Мироне, ти од мене ја отстрани болеста, која ми пречеше сиот да се посветам на грижата за среќата на својата драга татковина!“

„Јас само ја вршев својата должност кон татковината!“

Над нивните глави лебди гулаб в облак и во клунот носи лента на која се зборовите:

„Милостивиот Творец го отстранува секое зло од Страдија, која му е по волја“.

Над гулабот стои крупен наслов: „За спомен на денот на среќното оздравување на големиот државник Симон“, мислам така се викаше, ако се сеќавам добро.

По сите улици и хотели дечињата ги носеа овие слики и викаа на сиот глас:

„Нови слики! Државникот Симон и лекарот Мирон!…“

—

Кога прочитав неколку весници, (речиси во сите имаше опширна биографија на прочуениот и родољубив лекар), решив да му појдам на господинот министер на земското стопанство.

Министерот на стопанството, постар снизок, дребен човечец, побелен со очила на носот, ме пречека пољубезно отколку што можев да очекувам. Ме намести да седнам крај неговата маса, а тој си седна крај масата на своето место. Масата беше пренатрупана со некои стари книги со пожолтени листови и со испокинати корици.

— Веднаш ќе ви се пофалам. Нема да верувате колку сум благодарен! Што мислите, што пронајдов?

— Некаков начин на кој ќе можете да го усовршите стопанството во земјата.

— О, не! Какво стопанство! Стопанството е усовршено со добрите закони. За тоа веќе и не треба да се мисли.

Јас замолчев не знаејќи што да му кажам, додека тој со добродушна, блажена насмевка покажувајќи ми некоја стара книга ми рече:

— Што мислите, кое е ова дело?

Јас се направив како да размислувам, додека тој пак со онаа блажена насмевка продолжи:

— Хомеровата Илијада!… Но, многу, многу… ретко издание!… — изговори насладувајќи му се на секој збор, и почна љубопитно да ме гледа за да види колку ќе ме изненади тоа.

И навистина, бев изненаден, но само од други причини; меѓутоа се правев дека токму таа реткост восхитува.

— Тоа е прекрасно! — му реков.

— А уште кога ќе ви кажам дека ова издание веќе го нема!…

— Па тоа с величествено! — викнав небаре воодушевено и зедов да ја разгледувам книгата, правејќи се длабоко восхитен и заинтересиран за таа реткост.

Одвај успеав, со разни потпрашувања, да го сменам разговорот од тој негов Хомер, за кој јас никогаш не бев чул ниту збор.

— Си земам слобода, господине министре, да ве прашам за тие добри стопански закони! — му реков.

— Тоа се, право да ви речам, класични закони. Верувајте ми, ниту една земја на унапредувањето на стопанството не троши колку нашава земја.

— Така и треба, — реков — тоа е и најважната основа за напредокот на секоја земја.

— Па се разбира, тоа и јас го имав на ум кога успеав да се направат што подобри закони и да се одобри што поголем буџет за унапредување на стопанството и на индустријата во земјава.

— Колкав е буџетот, ако смеам да прашам, господине министре?

— Минатата година, кога беше друго министерство, буџетот беше помал, но со голем труд и заземање јас успеав да влезат во буџетот пет милиони динари.

— Тоа е доволно за вашата земја?

— Доволно е… Е сега гледате, во законот е внесена и оваа точка: „Житото, и воопшто посевите, мора добро да успеваат и да ги има што повеќе“.

— Тоа е поволен закон — реков.

Министерот задоволно се насмевна, па продолжи:

— Го разгранив чиновништвото во својата струка, така што секое село има стопанско надлештво од петмина чиновници, од кои најстариот е управник на економијата и на стопанството на тоа и тоа село. Потоа, во секое околиско место економот за околијата е со голем персонал од чиновници, а над сите се покраинските економи, ги има дваесетмина, на колку што покраини е поделена нашава земја. Секој од покраинските економи во своето чиновништво има целокупен надзор: да врши контрола над сите други чиновници дали ја вршат својата должност, и да влијае за унапредување на стопанството во целиот крај. Преку него министерството (кое има дваесет одделенија и во секое по еден шеф на оделение, со голем број чиновници) врши преписка со целиот крај. Секој шеф на одделение во министерството врши преписка со по еден покраински економ, а тие, потоа, за тоа ги известуваат министрите, преку нивните лични секретари.

— Тогаш тоа е ужасна администрација? — забележав.

— Многу голема. Нашето министерство има најголем број нумера од сите други. Чиновниците немаат кога да кренат глави од разните акти. По кратко молчење, министерот продолжи:

— Потоа, јас направив секое село да има добро уредена читална, која мора да биде снабдена со добри книги за земјоделството, шумарството, сточарството, пчеларството и другите стопански гранки.

Сигурно, селаните читаат со задоволство?

— Тоа е обврска, како и воената обврска. Секој работник селанец мора да помине два часа претпладне и два часа попладне во читалната, каде што чита, или пак му читаат ако е неписмен, а, освен тоа и чиновниците им држат предавања за современото рационално обработување на земјата.

— Па, тогаш, кога работат во полето? — го прашав.

— Е, знаете како е. Во почетокот така изгледа. Ова е бавен начин, кој на прв поглед изгледа непогоден, но дури потоа ќе се види благотворното влијание на оваа голема реформа. Според моето длабоко уверување, најглавно е најпрвин добро да се совлада теоријата, па, потоа, ќе оди лесно, и тогаш ќе се види дека сево ова време минато во теориско изучување на стопанството стократно ќе се надомести. Господине мој, треба да се има цврста основа, здрав темел, за да се ѕида зграда! — заврши министерот и, од возбуда, ја избриша потта од челото.

— Наполно ги одобрувам вашите генијални погледи на стопанството! — реков воодушевено.

— И, така, убаво ги распоредив петте милиони динари: два милиони на чиновниците, еден милион хонорари за писателите на учебниците од стопанство, еден милион за отворање на библиотеки и еден милион за дневници на чиновниците. Тоа е токму пет.

— Тоа прекрасно сте го уредиле!… Прилично трошите и на библиотеките.

— Е, видете, сега јас издадов наредба, освен стопански книги, да се набавуваат и учебници за грчки и латински јазик, така што селаните, по полската работа, учејќи ги класичните јазици да можат да се облагородуваат. Секоја читална ги има Хомер, Тацит, Патеркула и други убави дела од класичната литература.

— Прекрадно! — извикав со раширени раце и веднаш станав, се поздравив со господин министерот и си отидов, зашто веќе ми бучеше во главата од таа голема реформа која не можев да ја сфатам.

(Нареден дел)