Χαίρετε ἐν Κυρίῳ πάντοτε· ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, πάλιν ἐρῶ, χαίρετε. Ὀ Κύριος ἐγγύς, μηδὲν μεριμνᾶτε.
Mig., Patrol. græca t. 46. 50 p. 821[1]

I. ВОВЕД

Што мислиш сега, драг читателу, ако воошпто ти се исплати да мислиш?

Ти штукна умот само кога го виде ваквиот наслов, и веднаш респект пред човекот од науката. Е, на тоа, гледаш, искуството ме научи. Досега раскажував приказни, а ти само ќе се насмевнеш потценувачки, и, како што велиш, ајде малку да се одморам по ручакот од канцелариската работа (или која било друга), ја земаш мојата приказна, дремеш, се проѕеваш, читаш, додека мојот кутар труд не направи плас наземи, а ти ќе загрчиш како заклан. Ќе се разбудиш, и како сериозен човек одиш на својата сериозна должност, а на мене мислиш како на некаков паљачо што те забавува. Е, гледаш, драги мој, веќе не може така! Видов јас дека ти го цениш и го почитуваш само она што не го разбираш и не го читаш, или, ако го читаш, се потиш од здодевност и со стравопочитување мислиш на човекот, всушност на научникот кој можел да напише такво научно дело. И тогаш, зошто и јас да не седнам и да напишам такви трудови во кои ќе има по три мои збора, а по илјадници разни цитати – грчки, латински, англиски, италијански, санскритски, арапски, турски, какви уште не. И тогаш тоа никој нема да го чита, а тоа се бара. Но секој ќе ја види големината на трудот, па умот ќе му штукне како над некаков амбис кога ќе ја погледне грозотијата од скратени зборови (како во некаков тевтер) на сите можни светски стари и нови јазици, а потоа броевите (страниците на списанието и деловите на книгата), па дури потоа имињата на сите можни научници. И тогаш кој може а да не го почитува човекот што ги студира тие работи, па дури и ги пишува, а нам ни се наежува кожата само кога ќе ги погледаме! Значи, ќе пишувам така три години, а никој нема да ме чита. И тогаш ќе тргне шепотот од уста на уста дека сум многу надарен и дека изнесувам оригинални погледи во науката. Тоа мора да биде така, зашто кога ќе се поведе збор во општеството за науката, па ќе дојде време и на мене, тогаш секој еден од друг ќе се срами да рече дека не ја прочитал таа и таа голема студија, туку секој ќе каже:

— А… а… а… а! Тоа е извонредна работа! Вреди да се прочита. Тој многу ветува!… Ја прочитавте ли вие?

— Ја прочитав. Има мошне длабоки мисли и погледи врз науката.

— Велат дека и во Франција го ценат. — И така продолжува разговорот. Така во јавното мислење се добива многу високо мнение за мене. Кога ќе се случи тоа, тогаш и нека се најде некој што ќе види дека сето тоа не е ништо, зашто ќе биде доцна. Потоа никој нема да има храброст да удри по човекот од авторитет.

Вреди, брате, да се има такт насекаде, па и во литературата. Јас порано му се чудев на еден говорник, кој на еден собир, стана и со полна важност и достоинство, намуртен, побара збор. Претседателот му дозволи, а тој започна рецитирајќи:

„Молскај молњо, трештете громови,
Премреже ве потресува човечко,
Расплачете ридови и долини
Расцимолете се мравки и пјајци.“

Ги изговори овие зборови со јасен и силен глас и потоа го прекина говорот со долга пауза, гледајќи намуртано и достоинствено околу себе во слушателите. Никој ни да здивне, очекувајќи го завршувањето на бурниот говор, додека громовникот пак го проби воздухот со извик:

„Господа!“ — Помолче, пак гледајќи околу себеси, и потоа со сосема омекнат тон додаде: „За оваа работа би можело да се зборува уште долго, но бидејќи е време за ручек, јас предлагам да се руча, зашто и големиот пророк и големиот учител на својот народ (пак го подигнува гласот), поетот на своето време што својот факел го носи високо и ни ги осветлува патиштата на мрачните патеки, вели: „Утеха е да се споменуваат претците, корисно е од добродетелството да се грееш“ — Овој цитат го изговори со најсилен глас со позитура од некаков трагичен јунак на театарска сцена, а потоа меланхолично додаде:

„Да, да, господа, не заборавајте го ниту телото свое, зашто според зборовите на пророкот Данило…“ (доаѓа голем цитат) итн.

Некогаш се чудев на ова, но сега гледам дека тоа бил неговиот говорнички такт. Сакаше веднаш, со првата реченица, да ги фрапира луѓето.

Некаде пак читав труд од некој филолог, кој почнуваше со цитатов:

„И се распламти крвта во жилите мои, и се разгореа мислите како оган!“ (Потоа веднаш:)

„К пред е, велам, се претвора во ч!…“, итн.

Еден, пак, исто така „млад надарен“ човек бил толку тактичен, што нашето јавно мислење го прогласи за голем филозоф, иако сè уште ништо немаше напишано. Е, но тој им велеше на сите и секому, каде и да сретнеше некого или ќе го фатеше, како напишал полна визба филозофски трудови на латински и на англиски јазик.

— Ау, бре!… полна визба со научни дела!… — ќе се зачуди човекот и ќе го искриви целото лице од чудење, и му го кажува ова на секој жив.

Ете, така, сега „младиот талентиран“ филозоф си подготвуваше почва и ја тушираше публиката, и туку што ќе се појавеше со нешто, а читателот паѓаше од страв и од помисла:

— А, тоа е оној што напишал полна визба! — и веднаш респект пред толку плодниот научник.

Двајца наши пчелари, пак, разврзаа некакви расправи околу кошниците. И на тоа не можеше да се остане додека господата пчелари не внесоа, покрај другото, во пчеларските расправи големи цитати од Горски венец, па малку — по малку нивната расправија за кошниците се претвори во некоја, божем, литературна студија. А сето тоа произлезе од ситници.

Едниот првин рече дека во рацете на добриот пчелар секоја кошница е добра, зашто, вели тој, според зборовите на бесмртниот гениј и голем поет кого го цени целиот свет:

„А на Вука Мандушиќа в рака
сека пушка убојна ќе биде!“

Што можеше сега да прави овој другиов, освен да покаже, кога ќе начека згоден момент, дека тој не само што знае за кошниците, туку дека добро се разбира и во поезијата, и човекот се пушти во коментари. Не се дава, пак, ни оној првиот, туку и тој се впушти во коментари, и така безмалку се претресе целиот Горски венец. И читателот, кога сето тоа среќно заврши, мораше да ја симне капата пред знаењето на луѓето и воодушевено да извика:

„Ви благодарам, господо, зашто кога ќе почнам да пчеларам ќе знам какви кошници се најдобри!“

Еден друг пак ми раскажуваше како читајќи статии за „шеќерната репка научил дека ѫ во аорист слабее во ъ.“

Значи, сето тоа е такт човек да се покаже како многу учен.

Јас, пак, имав можност од еден лекар од граѓата за некаква медицинска терминологија да ја изучам споредбената филологија. Тука ви е и објаснувањето на коренот на зборовите и основата, и потеклото и гласовното претворање, и Миклошиќ и Јагиќ и Шафарик и Ѓ. Даничиќ кои среќно се препишани и цитирани на по цела страница. Господ на помош! Јас од медицинската терминологија ја научив споредбената филологија и толкувањето на коренот на зборовите, а како ја користеа лекарите, тоа господ знае! Впрочем, лекарите можеа да најдат убави работи за проучување на заразните болести во некоја историја на литературата или механиката.

Да не решев да напишам многу, комотно можев да престанам, а да не го продолжувам дури ни воведот.

Па што и да напишам, сигурен сум дека нема да биде најлошо во нашата литература, зашто во неа, фала богу, има секакви чуда. Го имаме ние прославениот книжевник и бесмртен академик што нè куражи сите нас смртните и нè поттикнува на работа со своите духовити пронаоѓања на теми, во кои може да се чувствува стручен и оној кој ја научил само азбуката, Бесмртниот академик, на пример, им раскажува на своите читатели на неколку листа, во некој предговор, како евтино ги купувал и скапо ги препродавал плацевите, добро ја меркал граѓата, правел и продавал куќи итн. На крајот вели: Нека ми е алал и мене и на оние што пазаруваа со мене. Прекрасно, богами! А нам, на читателите?… Е, ама тоа е човек од Академијата на науките. Кога и јас би бил тоа, ќе можев да пишувам со мирна совест за историјата на своите стари панталони, со полно цитати од Тацит и Тукидит.

Мојата решеност да напишам многу не е туку така, таа има длабоки причини. Некои критичари пронашле дека и во литературата владеат законите за Дарвиновата борба за опстанок, и тогаш мојот мал, неславен напис би морал да загине, или пак во првиот судир би го проголтала некаква механика на Мијалко Ќириќ, или било која друга така крупна ѕверка од литературното царство.

И навистина, добро забележал тој критичар. Целокупниот живот на земјата, па тоа е очајна борба на сортата, па и во литературата мора да го има тоа. И во тоа литературно царство, како и во животинското, значи, владеат истите закони на борбата за опстанок и самоодржување на родот. Кај Арабјаните има пословица: Wahan garachar ilili tototho lei tohnuro, што наполно се совпаѓа со она Дарвиновото: The descent of man and selection in relation to sex., Ch. Darwin, Vol I, II, L., 1871, или што велат Германците: In dieser organischen Grundform, aus welcher sich alle Gewebe und Organe des Thieres und der Pflanze aufbauen, liegen bereits char. des Organismus ausgesprochen. Меѓутоа, Грците слично велат και τοῦ τέκνον… итн. Латините често имаат обичај да речат: nulla salus sine virtute, nulla virtus sine labore, а и нашите филозофи во ваква пригода би рекле:

„Ги храни мајката двајцата нејаки сина“.

Според сето ова, јасно е, всушност, дека и во литература, како и во животинското царство, владеат истите закони на очајната борба (struggle for life), па и тука можеме да забележиме извесни видови, кои се поклопуваат со некои видови од зоологијата. И, се разбира се одржуваат оние кои се најсилни во борбата. Кај нас мошне добро успеваат книжевните глодачи, кои живеат по разни фондови, и се хранат со хонорари. Мрзливци има прилично голем број, но најмногу им одговара климата на Академијата на науките и на Великата школа, се размножуваат многу бргу, а се хранат исто како и првите. Дебелокошците се мошне обичен вид, чии најдобри претставници се наоѓаат во Матица српска. Литературните преживари се интересен вид; тука можат да се вбројат многумина критичари, кои крадешкум пасат во странските книжевни ливади, па потоа таа храна ја преживаат во некаква ладовина на државната служба и ги наѓубруваат разните наши весници со ѓубрето што се вика критика, книжевен приказ, итн.[2] И овој вид се оплодува многу бргу и се развива во нашите краишта. Од птиците најретко се наоѓаат пејачите, и тие бргу умираат во нашава клима, а пискаџиите, уткиштата, чавките и другите книжевни штетници имаат поповолни услови за развиток. Има многу видови на кои многу добра и единствена одбрана во борбата им е бојата, која се совпаѓа со бојата на местото во кое се движат, така што грабливите птици не можат да ги забележат. Класичарите веќе излегуваат од секоја комбинација во оваа борба, зашто тие би одговарале на билките, или дури и на камењата.

Како што гледате, драги читатели, треба мошне многу поволни услови, па еден труд да напредува. Ете уште една причина зашто престанав да пишувам приказни, што така кротките јагниња мачно можат да се држат меѓу многуте книжевни ѕверови.

Едно тоа, а второ, и што е најважно, сакам и јас да имам свои принципи во животот. Силните идеали од младоста подоцна во животот се сведуваат на некои чудни принципи, со кои човекот се задоволува. Оттаму, потекнува и тоа што речиси секој (од оние високо што летаа во своите идеали) има некаков „принцип за кој во животот цврсто се држи“. Така, на пример, некој од принцип не пуши наутро до 10 часот, и додека нешто не касне, па да го исечете на парчиња, нема да попушти. Еден ќе ви рече како од принцип пуши со чибук; друг пак не пие пиво попладне, па било кој и да го нуди и да го моли, ништо нема да помогне, зашто овој само одговара; „Па не давај ми, жити бога; нема да пијам, тоа ми е принцип, во животот!“ Трет, пак цврсто го почитува својот принцип да не пие кафе попладне. Четврт, пак, има принцип во животот никому да не му потпишува меници. Молете го колку што сакате, но, тој само вели: „Не можам, бога ми, тоа е мој принцип.“ Меѓу другото, да речеме, тоа е веќе мошне гаден принцип, како и принципот на нашата читателска публика да чита џабе книги и списанија. Е, па тогаш зошто и јас да немам свој принцип, кога веќе тоа некако е во мода? И моите идеали се да бидам голем, славен писател, и сега сето тоа се сведе на мојот принцип да пишувам многу. И тогаш, почитувани читатели, извинете и ако ви досадам. Можеби ќе бидат напразно вашите очајнички молби да не пишувам, зашто јас упорно, со собирање на рамениците, ќе ви одговорам.

— Здодевно е, здодевно е, верувам, но… тоа ми е принцип во мојот живот, не можам поинаку!…

Кога вака убаво се запознавме во овој предговор, тогаш можеме да преминеме на главната работа, всушност на главниот труд, на науката. Или, ако ви е вам по волја, можам да напишам уште два-три предговора, па дури тогаш да преминам на општиот, па на посебниот дел, и тогаш, се разбира, ќе дојде некој поговор или епилог.

(Нареден дел)

[1] Радувајте се на сите страни во Господа, љубени браќа пак ќе ви речам, радувајте се, Господ е близу, и не грижете се за ништо.

[2] Види ги Моите симпатии (т.е. таму неговите според странските книжевни производи) и критиките на Марко Цар, и слични (забелешката е на Домановиќ).