(Претходен дел)

IV
АДУТИНОТ СТАНКО ПОЧНУВА ДА ГИ ОСТВАРУВА СВОИТЕ ГОЛЕМИ ЗАМИСЛИ

Од планината Цвр нашиот млад, талентиран ајдутин се прати многу нервозен и разочаран. О, какви идеали и слатки заносни сништа што ги сонуваше во училишната клупа, какво пламено чувство на неговата нежна душа, а какво ледено јаве!

Како го замислуваше Станко арамбашата на ајдучката чета, а каков ти бил тој и како го пречекаа! Него најмногу го печеше што се излага во надежта, што му се урнаа толку убавите идеали, што ги запозна српските ајдути такви какви што се, вистински. Тој си замислуваше дека ќе наиде на некоја голема установа по чии ходници се меткаат гологлави, бледникави ајдути, со испиени лица од големите студирања, со нумерирани акти под мишките, а установата модерно уредена, па над вратата да пишува, на пример: Арамбаша (пред таа врата да стои момок во ливреја, да пуши, да дреме и штом ќе заѕвони ѕвончето, а тој да се штрекне, да ја дотера својата облека, да ги протрие очите, да се искашла, и да плукне во плукалницата, да ја тргне цигарата, да ја развлече устата во љубезна насмевка, и полека, на прсти, да влезе во арамбашовата канцеларија), на другата врата натпис: Секретар, на третата: Одделение за воспитување на свирепите Турци, на четвртата: Послуга итн. По ходникот, си замислуваше понатаму, дака ќе има мноштво свет со молби и документи (тоа се оние што сакаат да се запишат во четата), во фракови и бели ракавици. Беа ги предале картите за пријавување на арамбашата, па нетрпеливо шеткаат, и штом ќе заѕвони во некоја канцеларија, сите ќе погледаат на вратата каде што пишува арамбаша, — само служителот рамнодушно дремливо си пуши. Како тука војват и Турци со чалми, кои заминуваат од ајдучкиот завод облагородени, па чекаат на ред да му заблагодарат на арамбашата. Потоа си мислеше дека на арамбашата ќе му биде мило што добива интелигентен чиновник, во својата ајдучка чета, и како веднаш ќе го претстави низ сите одделенија и ќе му ја покаже библиотеката (сета од чисто научни дела, од групата на науката за модерното ајдутство), како арамбашата ќе му се пожали дека е желен за разговор, токму со ваков талентиран младич и со човек-научник, и како кутриот е претрупан со административна работа и како многу заостанал во современата ајдучка наука. И како во канцеларијата на арамбашата ќе види од левата страна работна маса (на која има книги, мали бисти на поважните класици, итн.), мермерна плоча, на која во позлатен релјеф е изработено сонцето што ги расфрлува зраците на некоја голема книга на која пишува, најпрвин на словенски јазик: „намъ не достоiтъ оубити никогоже“, а под тоа тие исти збороови на латински, грчки и санскритски. На краиштата на плочата како се гледаат контурите на некои бедни, скршени, ’рѓосани мечеви и пушки, покриени со многу прав (како сликата јасно се изразува). Веднаш од десната страна на масата мислеше дека ќе види голема табла, на која се испишани по азбучен ред неправилните глаголи во грчкиот и латинскиот јазик (поради побрзата и веќе инаку честа употреба).

Ете како младиот ајдутин од Ириг си замислуваше и со колку идеали отиде на планината Цер, а што се најде, и како дивјачки и нечовечно го примија, и што беше уште најлошото, како му го исплашија милиот Хомер, та кутриот трепереше од страв по целиот пат во колата при враќањето назад.

—

Кога се врати назад во Шабац, неколку дена не можеше да преземе никаков чекор за изведување на своите идеи за модерното ајдутство, зашто беше многу изнервиран и растроен од чудните и ненадејни влијанија. За тоа време не му се случи ништо важно, освен што прати писмо во Ириг до некој свој другар, во кое му се жалеше на тешкиот ајдутски живот, и го молеше да му прати еден сандак гисхилберска вода.

На крајот на писмото додаде: „Се чудам што Роза не ми одговори на последното писмо? Јас ја послушав (како што ми пишуваше порано), та сега повеќе шетам на чист воздух, зашто инаку во овој тежок ајдутски живот би си го упропастил здравјето, седејќи непрестајно во затворен простор… Онојпат се преједов резанци, па ме мачи стомакот. Прати ми го гисхиблерот што побргу. Гледај и парите од киријата веднаш да ми ги пратиш.“

—

Штом Станко колку-толку си го поправи здравјето, веднаш се фати за работа.

Веќе зеде и една голема зграда под кирија во која ќе биде ајдутскиот завод, и, се разбира, нареди да се направат некои поправки. Потоа ги набави потребните работи за мебел, и самиот направи распоред на одделенијата. Сè отприлика среди онака, како што си замислуваше дека ќе најде во Цер, само што направи една реформа, та на својата врата го стави натписот: Управител на ајдутската чета. Однадвор над вратата пред главниот влез стоеше фирмата: Прв српски ајдутски институт. Самото по себе се разбира дека за ова претходно доби дозвола од турските власти. Кога сето тоа го направи приреди банкет, на кој ги повика пашата, многумина видни Турци и неколкумина Срби. Најпрвин ајдутинот Станко му наздрави на султанот, потоа на пашата, истовремено заблагодарувајќи му на искреното заемање и помошта при отворањето на ајдутскиот институт. На тоа пашата му одговори со кратка, но содржајна здравица: „Не можам, а со восхит да не ја поздравам оваа благородна установа, која, се надевам, ќе ги зацврсти уште подобро пријателските односи меѓу Србите и Турците. Камо среќа да имаме илјади такви патриоти што работат на унапредувањето на нашата земја и на зацврстувањето на власта на силниот падишах: Да живее!“

Станко со Турците пиеше шербет, а Србите (простаци како простаци!) пиеја вино. Но одушевувањето беше толкаво што дури и пашата, трогнат длабоко од оваа благородна установа, која го уништува она варварско убивање на мирните и добродетелни турски граѓани, го понуди Станко на ваков свечен ден, полн со радост и за Србите и за Турците, да испијат по некоја чаша вино како брудершафт. Станко не можеше да одбие, иако знаеше дека тоа ќе му штети, а и другите Срби и Турци, сите испија по два и два брудершафта.

Станко запеа од силната восхит: „Gaudeamus igitur…“ а Турците се расплакаа од некое нежно чувство.

Тука имаше и гушкање, бакнување, се пиеше, се пееше, (Станко дури нешто и рецитираше од Хорацие и го цитираше Тацит во еден убав китест говор), и најпосле пред зората се степаа меѓусебе двајца Срби, и така заврши веселбата.

Потоа Станко се одмори два-три дена, и потоа веднаш почна да се интересира за познатите и интелигентните луѓе, што би можеле да стапат во неговата чета. Но, за жал, по толку негови огласи, не се јави ниту еден Србин. За малку Станко што не падна во очај, тагувајќи за своите другари во Ириг. Тоа што фрли уште поголема дамка врз тогашната српска генерација, и што не смееме овдека да го премолчиме, е што многумина и натаму одеа во разни крволочни чети, по толку патриотските говори на Станко, (тогаш го цитираше Тацит), убивајќи ги крвнички Турците со меч и со пушка. Најлошо беше што на Станко му се јавија дури и двајца Турци со здрави вратови, желни да стапат во Станковата чета, но тој мораше поради квалификацијата да ги одбие.

Но на Станко сето тоа не му пречеше. „Беше на пат, и покрај сите пречки, да стигне до целта.“ Не го фати очај, како што би направил некојси попустлив човек, туку реши сам да се бори, сам да го преземе тој голем повик, утешен со мислата дека подоцна ќе се најде уште некој кој ќе биде достоен за неговата чета.

Зеде само неколку помошници (тука не бараше интелитенција), зашто намисли ајдутската работа да ја врши сам.

Станковиот начин на борба беше навистина возвишен, во сè благороден. Тој гледаше што повеќе Турци да прими во својот институт, и тука, малку по малку да ги воспитува во класичен дух, та, кога ќе се образуваат, да ја напуштат српската земја од човекољубие и со горко покајување во душата, што толку векови ги мачеле нивните стари кутри Срби. Тој пат, се разбира, е бавен, но е сигурен и полн со самодоверба. Станко, се разбира, мислеше постепено да основа насекаде низ Србија такви заводи, та со совесна и таква упорна работа да биде загарантиран успехот за неколку децении. Особено мислеше да обрне внимание на младите Турци и на децата.

За да може да ги намами Турците, Станко во својот завод беше направил едно одделение во кое имаше шербети, локуми, алви, баклави, млека, убав тутун, кафиња, и што ушге не.

Плашливите Турци бегаа од оние ајдути што убиваа во зелената гора, нагрвалија како муви во ајдучкиот завод на Станко, и не сонувајќи дека тоа е најопасниот ајдутин, кој ќе им го одземе и ќе им го уништи царството.

„Драга моја Розо“, пишува Станко, „ги совладав сите незгоди, па иако сум сам, сепак работата оди добро. Веднаш од првиот ден нагрвалија Турците како муви, и, ако вака потрае, јас наскоро ќе ја извршам својата голема мисија. Не знам само како ќе оди со воспитувањето, зашто немаат никакви претходни најнужни знаења. Дури сега ја работам првата деклинација. Но сега, од името на бога, почнав малку со латинскиот. Доаѓа и самиот паша, и тоа доброволно. Со него работам посебно. Инаку, овие другие помошници, ќе фатат нешто таму, каде што ги примаме за честење, па ќе ги затворат во друго одделение што е како училница. Некои од нив ги сврзувам да не побегнат. Што е оглавно: оди добро! Испрати ми го гисхиблерот — добро ми чини…“

Колку сето тоа убаво оди! Нема ни убивања, ни пукања. (Та Станко не трпи дури кога некој грчи во сон или кога загребе некој со нокт по ѕидот: целиот ќе се стресе; а камоли да чуе пушка да пукне). Си го испива убаво наутро своето бело кафе со симитче, ќе ги земе лековите, ќе ги измие забите со четче, ќе ја намачка косата со миризливо масло и ќе се исчешла, сгрутајќи го малку своето нокте до крајот, па потоа ќе ѝ се посвети на својата ајдутска работа со латинската граматика под мишка. Во училницата чека врзан Турчин. Се врти избезумено околу себеси, го истружува истегнатиот врат па потплукнува. Станко влегува со Хомер, кој се загнува на врзаниот Турчин (и тој се беше осоколил малку), а Турчинот ќе го погледне дремливо, со отромавена усна, и ќе потплукне рамнодушно, повеќе за своја аметка, и Хомер ќе се исплаши, па ќе ја дувне и ќе побегне под масата, откаде што ќе про’ржи, така, поради својот занает, па мирно ќе си заспие.

— Е, сега ќе ја менуваме именката rosa — му вели Станко на Турчинот.

— Менувај, бива! — му вели Турчинот рамнодушно, па ќе потплукне, и уште повеќе ќе си го истегне вратот.

Станко ја менува по првата деклинација. Турчинот се прозева и потплукнува, а Хомер слатко спие склупчен под масата.

— Е, сега можам да го одврзам — си мисли Станко откако ги изменува singularis и pluralis. — Можеби малку се облагородил под ова влијание.

Така тоа трае неколку дена, додека не се дојде до третата деклинација. Тука веќе Турчинот престанува рамнодушно да се прозева и да потплукнува, тука на лицето му се чита некаков покајнички израз, а штом дојде до исклучоците за третата деклинација, тука веќе одеднаш почнува да плаче, и одненадеж, наполно облагороден, отрчува дома, се приготвува за пат, и ја остава Србија со горко каење во душата што тоа не го направил многу порано.

Ретко кој се одржува и преку овие исклучоци, а во него да не се побуди чувството за правда и човекољубие.

Станко му пишува на другарот за еден чуден случај, за еден Турчин кој бил толку груб што сите деклинации не го облагородиле; минале на заменките и ништо, на придавките — пак ништо. Се минало и на глаголите — аја, Турчинот — вели — само трепка, се прозева понекогаш, и потплукнува, всушност ја исфрла плунката дури до Хомер кој лежи под масата. И токму Станко да крене раце од тоа непоправливо грешно создание, туку Турчинот почна да покажува знаци на благородност, веќе не плука на кученцето, што инаку со задоволство го правеше, па уште се засмејува со дебелиот бас кога Хомер се преплашува и квичнува од таквиот напад одненадеж. Но кога се дојде на верба фреквентатива, Турчинот беше совладан.

Го уби тоа како од пушка! Падна човекот на подот, па почна да плаче и да лелека како да ги закопал сите овои тој час. Штом се изнаплака, скокна и со трчање некаде јурна како луд. Никогаш не кажа каде ќе оди. Станко разбра дека и тој ја напуштил Србија и со трчање одјурил до Цариград, му се помолил па Мухамед (на брза рака) во џамијата и скокнал во морето (веројатно од покајание). Ете, што прави латинската граматика!

Овој случај беше почуден и пострашен. Еден Турчин покажуваше толку успех во почетокот уште при првата деклинација, што Станко го остави сам и излезе да се напие меланж. Турчинот ја дофати латинската граматика, го искина листот токму од третата деклинација (чудна фаталност), па го свитка и со него мирно и спокојно си го чистеше чибукот.

Тоа Станко толку го потресе што падна во несвест, и одвај го повратија помошниците со студена вода и со оцет.

По овој најбурен настан во ајдутскиот живот Станко падна болен в постела.

(Нареден дел)