Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (5/5)
V
ВОСТАНИЕТО ЈА СПРЕЧИ СТАНКОВАТА КОРИСНА РАБОТА
Штотуку закрепна нашиот благороден витез и продолжи и понатаму да ја врши својата возвишена работа, за среќа и спас на татковината, ненадејните настани го попречија во таа мирна, кротка, но успешна работа. За голема штета на целата земја.
Избувна востанието. Се огласија лути џевердари и замириса на барут, Србија ја покри мрак од прашина и олово; во таа темница заѕвечкаа мечеви — се затресе целата земја.
Настана клање и се изли река од турска и српска крв, за да се исперат со неа и гревовите и да се купи слободата. Настана стравотија.
Станко и Хомер се вознемирија, па вознемирени и преплашени гледаа каде да тргнат, на која страна.
— Ох, боже!… Ах, мајн гот!… Та овдека убиваат… Ах колку грозно мириса барутот!… Уф, Убиваат… Тоа не може да се издржи! — шепоти Станко во својот благороден гнев, и се штрекнува од најмал шум, заедно со својот верен и тивок Хомер.
—
Наскоро нашиот талентиран ајдутин ги заборави и куферите и креозотот, па без душа превесла со кајчето од другата страна на брегот. Се пазари за кола, па право во Ириг.
Но неговата ајдутска крв не го остави тука долго да се задржи.
Спречен од тие срамни и нечовекољубиви настани да си ја реализира својата голема замисла, и со тоа да го спаси грешниот српски народ, сепак, како човек со широко срце и со благородни чувства, чувствуваше дека е повикан пак да укаже помош и да поднесе нови жртви на олтарот на големите народни мисли. Не можеше да седи со скрстени раце, мораше да им помогне значи на своите браќа, па така, не би час, тој веќе отиде во манастирот Гргетег, па се закалуѓери, и сесрдно се молеше на бога да им прости на Србите за оние варварски и нечовечки постапки спрема Турците.
Само еднаш, сè на сè, му падна на ум грешна мисла, па посака да загине оној гад турски што го скина листот од третата деклинација та со него да го чисти чибукот.
По неколку дена во тишината манастирска ја испушти својата благородна и намачена ајдутска душа. Жителите манастирски раскажуваа дека сета шума болснала и замирисала на темјан и на босилек… Ајдутинот Станко се посветил.
Тој је оној св. Станко кој, како свој патрон, го празнуваат некои наши храбри филозофи.
Слава му!
Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (4/5)
IV
АДУТИНОТ СТАНКО ПОЧНУВА ДА ГИ ОСТВАРУВА СВОИТЕ ГОЛЕМИ ЗАМИСЛИ
Од планината Цвр нашиот млад, талентиран ајдутин се прати многу нервозен и разочаран. О, какви идеали и слатки заносни сништа што ги сонуваше во училишната клупа, какво пламено чувство на неговата нежна душа, а какво ледено јаве!
Како го замислуваше Станко арамбашата на ајдучката чета, а каков ти бил тој и како го пречекаа! Него најмногу го печеше што се излага во надежта, што му се урнаа толку убавите идеали, што ги запозна српските ајдути такви какви што се, вистински. Тој си замислуваше дека ќе наиде на некоја голема установа по чии ходници се меткаат гологлави, бледникави ајдути, со испиени лица од големите студирања, со нумерирани акти под мишките, а установата модерно уредена, па над вратата да пишува, на пример: Арамбаша (пред таа врата да стои момок во ливреја, да пуши, да дреме и штом ќе заѕвони ѕвончето, а тој да се штрекне, да ја дотера својата облека, да ги протрие очите, да се искашла, и да плукне во плукалницата, да ја тргне цигарата, да ја развлече устата во љубезна насмевка, и полека, на прсти, да влезе во арамбашовата канцеларија), на другата врата натпис: Секретар, на третата: Одделение за воспитување на свирепите Турци, на четвртата: Послуга итн. По ходникот, си замислуваше понатаму, дака ќе има мноштво свет со молби и документи (тоа се оние што сакаат да се запишат во четата), во фракови и бели ракавици. Беа ги предале картите за пријавување на арамбашата, па нетрпеливо шеткаат, и штом ќе заѕвони во некоја канцеларија, сите ќе погледаат на вратата каде што пишува арамбаша, — само служителот рамнодушно дремливо си пуши. Како тука војват и Турци со чалми, кои заминуваат од ајдучкиот завод облагородени, па чекаат на ред да му заблагодарат на арамбашата. Потоа си мислеше дека на арамбашата ќе му биде мило што добива интелигентен чиновник, во својата ајдучка чета, и како веднаш ќе го претстави низ сите одделенија и ќе му ја покаже библиотеката (сета од чисто научни дела, од групата на науката за модерното ајдутство), како арамбашата ќе му се пожали дека е желен за разговор, токму со ваков талентиран младич и со човек-научник, и како кутриот е претрупан со административна работа и како многу заостанал во современата ајдучка наука. И како во канцеларијата на арамбашата ќе види од левата страна работна маса (на која има книги, мали бисти на поважните класици, итн.), мермерна плоча, на која во позлатен релјеф е изработено сонцето што ги расфрлува зраците на некоја голема книга на која пишува, најпрвин на словенски јазик: „намъ не достоiтъ оубити никогоже“, а под тоа тие исти збороови на латински, грчки и санскритски. На краиштата на плочата како се гледаат контурите на некои бедни, скршени, ’рѓосани мечеви и пушки, покриени со многу прав (како сликата јасно се изразува). Веднаш од десната страна на масата мислеше дека ќе види голема табла, на која се испишани по азбучен ред неправилните глаголи во грчкиот и латинскиот јазик (поради побрзата и веќе инаку честа употреба).
Ете како младиот ајдутин од Ириг си замислуваше и со колку идеали отиде на планината Цер, а што се најде, и како дивјачки и нечовечно го примија, и што беше уште најлошото, како му го исплашија милиот Хомер, та кутриот трепереше од страв по целиот пат во колата при враќањето назад.
—
Кога се врати назад во Шабац, неколку дена не можеше да преземе никаков чекор за изведување на своите идеи за модерното ајдутство, зашто беше многу изнервиран и растроен од чудните и ненадејни влијанија. За тоа време не му се случи ништо важно, освен што прати писмо во Ириг до некој свој другар, во кое му се жалеше на тешкиот ајдутски живот, и го молеше да му прати еден сандак гисхилберска вода.
На крајот на писмото додаде: „Се чудам што Роза не ми одговори на последното писмо? Јас ја послушав (како што ми пишуваше порано), та сега повеќе шетам на чист воздух, зашто инаку во овој тежок ајдутски живот би си го упропастил здравјето, седејќи непрестајно во затворен простор… Онојпат се преједов резанци, па ме мачи стомакот. Прати ми го гисхиблерот што побргу. Гледај и парите од киријата веднаш да ми ги пратиш.“
—
Штом Станко колку-толку си го поправи здравјето, веднаш се фати за работа.
Веќе зеде и една голема зграда под кирија во која ќе биде ајдутскиот завод, и, се разбира, нареди да се направат некои поправки. Потоа ги набави потребните работи за мебел, и самиот направи распоред на одделенијата. Сè отприлика среди онака, како што си замислуваше дека ќе најде во Цер, само што направи една реформа, та на својата врата го стави натписот: Управител на ајдутската чета. Однадвор над вратата пред главниот влез стоеше фирмата: Прв српски ајдутски институт. Самото по себе се разбира дека за ова претходно доби дозвола од турските власти. Кога сето тоа го направи приреди банкет, на кој ги повика пашата, многумина видни Турци и неколкумина Срби. Најпрвин ајдутинот Станко му наздрави на султанот, потоа на пашата, истовремено заблагодарувајќи му на искреното заемање и помошта при отворањето на ајдутскиот институт. На тоа пашата му одговори со кратка, но содржајна здравица: „Не можам, а со восхит да не ја поздравам оваа благородна установа, која, се надевам, ќе ги зацврсти уште подобро пријателските односи меѓу Србите и Турците. Камо среќа да имаме илјади такви патриоти што работат на унапредувањето на нашата земја и на зацврстувањето на власта на силниот падишах: Да живее!“
Станко со Турците пиеше шербет, а Србите (простаци како простаци!) пиеја вино. Но одушевувањето беше толкаво што дури и пашата, трогнат длабоко од оваа благородна установа, која го уништува она варварско убивање на мирните и добродетелни турски граѓани, го понуди Станко на ваков свечен ден, полн со радост и за Србите и за Турците, да испијат по некоја чаша вино како брудершафт. Станко не можеше да одбие, иако знаеше дека тоа ќе му штети, а и другите Срби и Турци, сите испија по два и два брудершафта.
Станко запеа од силната восхит: „Gaudeamus igitur…“ а Турците се расплакаа од некое нежно чувство.
Тука имаше и гушкање, бакнување, се пиеше, се пееше, (Станко дури нешто и рецитираше од Хорацие и го цитираше Тацит во еден убав китест говор), и најпосле пред зората се степаа меѓусебе двајца Срби, и така заврши веселбата.
Потоа Станко се одмори два-три дена, и потоа веднаш почна да се интересира за познатите и интелигентните луѓе, што би можеле да стапат во неговата чета. Но, за жал, по толку негови огласи, не се јави ниту еден Србин. За малку Станко што не падна во очај, тагувајќи за своите другари во Ириг. Тоа што фрли уште поголема дамка врз тогашната српска генерација, и што не смееме овдека да го премолчиме, е што многумина и натаму одеа во разни крволочни чети, по толку патриотските говори на Станко, (тогаш го цитираше Тацит), убивајќи ги крвнички Турците со меч и со пушка. Најлошо беше што на Станко му се јавија дури и двајца Турци со здрави вратови, желни да стапат во Станковата чета, но тој мораше поради квалификацијата да ги одбие.
Но на Станко сето тоа не му пречеше. „Беше на пат, и покрај сите пречки, да стигне до целта.“ Не го фати очај, како што би направил некојси попустлив човек, туку реши сам да се бори, сам да го преземе тој голем повик, утешен со мислата дека подоцна ќе се најде уште некој кој ќе биде достоен за неговата чета.
Зеде само неколку помошници (тука не бараше интелитенција), зашто намисли ајдутската работа да ја врши сам.
Станковиот начин на борба беше навистина возвишен, во сè благороден. Тој гледаше што повеќе Турци да прими во својот институт, и тука, малку по малку да ги воспитува во класичен дух, та, кога ќе се образуваат, да ја напуштат српската земја од човекољубие и со горко покајување во душата, што толку векови ги мачеле нивните стари кутри Срби. Тој пат, се разбира, е бавен, но е сигурен и полн со самодоверба. Станко, се разбира, мислеше постепено да основа насекаде низ Србија такви заводи, та со совесна и таква упорна работа да биде загарантиран успехот за неколку децении. Особено мислеше да обрне внимание на младите Турци и на децата.
За да може да ги намами Турците, Станко во својот завод беше направил едно одделение во кое имаше шербети, локуми, алви, баклави, млека, убав тутун, кафиња, и што ушге не.
Плашливите Турци бегаа од оние ајдути што убиваа во зелената гора, нагрвалија како муви во ајдучкиот завод на Станко, и не сонувајќи дека тоа е најопасниот ајдутин, кој ќе им го одземе и ќе им го уништи царството.
„Драга моја Розо“, пишува Станко, „ги совладав сите незгоди, па иако сум сам, сепак работата оди добро. Веднаш од првиот ден нагрвалија Турците како муви, и, ако вака потрае, јас наскоро ќе ја извршам својата голема мисија. Не знам само како ќе оди со воспитувањето, зашто немаат никакви претходни најнужни знаења. Дури сега ја работам првата деклинација. Но сега, од името на бога, почнав малку со латинскиот. Доаѓа и самиот паша, и тоа доброволно. Со него работам посебно. Инаку, овие другие помошници, ќе фатат нешто таму, каде што ги примаме за честење, па ќе ги затворат во друго одделение што е како училница. Некои од нив ги сврзувам да не побегнат. Што е оглавно: оди добро! Испрати ми го гисхиблерот — добро ми чини…“
Колку сето тоа убаво оди! Нема ни убивања, ни пукања. (Та Станко не трпи дури кога некој грчи во сон или кога загребе некој со нокт по ѕидот: целиот ќе се стресе; а камоли да чуе пушка да пукне). Си го испива убаво наутро своето бело кафе со симитче, ќе ги земе лековите, ќе ги измие забите со четче, ќе ја намачка косата со миризливо масло и ќе се исчешла, сгрутајќи го малку своето нокте до крајот, па потоа ќе ѝ се посвети на својата ајдутска работа со латинската граматика под мишка. Во училницата чека врзан Турчин. Се врти избезумено околу себеси, го истружува истегнатиот врат па потплукнува. Станко влегува со Хомер, кој се загнува на врзаниот Турчин (и тој се беше осоколил малку), а Турчинот ќе го погледне дремливо, со отромавена усна, и ќе потплукне рамнодушно, повеќе за своја аметка, и Хомер ќе се исплаши, па ќе ја дувне и ќе побегне под масата, откаде што ќе про’ржи, така, поради својот занает, па мирно ќе си заспие.
— Е, сега ќе ја менуваме именката rosa — му вели Станко на Турчинот.
— Менувај, бива! — му вели Турчинот рамнодушно, па ќе потплукне, и уште повеќе ќе си го истегне вратот.
Станко ја менува по првата деклинација. Турчинот се прозева и потплукнува, а Хомер слатко спие склупчен под масата.
— Е, сега можам да го одврзам — си мисли Станко откако ги изменува singularis и pluralis. — Можеби малку се облагородил под ова влијание.
Така тоа трае неколку дена, додека не се дојде до третата деклинација. Тука веќе Турчинот престанува рамнодушно да се прозева и да потплукнува, тука на лицето му се чита некаков покајнички израз, а штом дојде до исклучоците за третата деклинација, тука веќе одеднаш почнува да плаче, и одненадеж, наполно облагороден, отрчува дома, се приготвува за пат, и ја остава Србија со горко каење во душата што тоа не го направил многу порано.
Ретко кој се одржува и преку овие исклучоци, а во него да не се побуди чувството за правда и човекољубие.
Станко му пишува на другарот за еден чуден случај, за еден Турчин кој бил толку груб што сите деклинации не го облагородиле; минале на заменките и ништо, на придавките — пак ништо. Се минало и на глаголите — аја, Турчинот — вели — само трепка, се прозева понекогаш, и потплукнува, всушност ја исфрла плунката дури до Хомер кој лежи под масата. И токму Станко да крене раце од тоа непоправливо грешно создание, туку Турчинот почна да покажува знаци на благородност, веќе не плука на кученцето, што инаку со задоволство го правеше, па уште се засмејува со дебелиот бас кога Хомер се преплашува и квичнува од таквиот напад одненадеж. Но кога се дојде на верба фреквентатива, Турчинот беше совладан.
Го уби тоа како од пушка! Падна човекот на подот, па почна да плаче и да лелека како да ги закопал сите овои тој час. Штом се изнаплака, скокна и со трчање некаде јурна како луд. Никогаш не кажа каде ќе оди. Станко разбра дека и тој ја напуштил Србија и со трчање одјурил до Цариград, му се помолил па Мухамед (на брза рака) во џамијата и скокнал во морето (веројатно од покајание). Ете, што прави латинската граматика!
Овој случај беше почуден и пострашен. Еден Турчин покажуваше толку успех во почетокот уште при првата деклинација, што Станко го остави сам и излезе да се напие меланж. Турчинот ја дофати латинската граматика, го искина листот токму од третата деклинација (чудна фаталност), па го свитка и со него мирно и спокојно си го чистеше чибукот.
Тоа Станко толку го потресе што падна во несвест, и одвај го повратија помошниците со студена вода и со оцет.
По овој најбурен настан во ајдутскиот живот Станко падна болен в постела.
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (3/5)
III
СТАНКО СЕ ОДМЕТНУВА ВО АЈДУТИ
Во бањата Станко си го закрепна нарушеното здравје, па почна во тишината надолго и нашироко да размислува за петвековните страдања на нашиот народ под турските ропски синџири. Неговата дамнешна идеја за ајдутството сега зеде поголеми размери и не го напушташе ниту ноќе ниту дење. Сета негова чувствителна душа се исполни со возвишени чувства на болка спрема поробениот народ, и со силен копнеж еднаш да се одмазда за Косово. Наскоро созреа во него цврсто и со ништо непоколебливо решение да стане ајдутин, а тоа решение му стана уште поцврсто, откако му дојде депеша од Ириг дека неговиот добар татко ненадејно починал од срце биење.
Тој всушност, ја одложи својата намера за извесно време, седејќи во родителскиот дом, додека не се изнажали за авојот добар татко.
—
И дојде време големата замисла да ја реализира. Ги среди претходно сите свои домашни работи и ја издаде куќата под кирија, за да има што повеќе сигурни приходи, во својата тешка работа, и почна да се приготвува за пат.
Најпрвин го викна шивачот и си нарача нов салонски костим и неколку костими секојдневни и за свечености; исто така си нарача две-три рала лаковани чизми и неколку рала чевли за секој ден. Кога сето ова веше готово, момците ставија сè во еден голем куфер, а во еден помал куфер Станко сам, со своја рака си ги стави „ситниците“, зашто не можеше тоа да им го довери на момчињата, за да не се случи нешто да не заборават. Тука си стави и некоја филолошка книга, неколку класични поети, латинска и грчка граматика, животот и делата на големите луѓе, и уште некои други книги, што може секој час да му затребаат; потоа си стави шишенца со колонска вода и со мирис, брилијант за коса и крем за лице, четче за заби и водичка за исплакнување на устата, четка за коса, чешли, четки за костимите, самовар за чај, неколку пакетчиња најдобар руски чај, па неколку кутии лекарства со креозот, капки за стомак, капки против забоболки, кинин, сајдлички прашок, антипирин, и уште неки други потребни работи кои на секој човек му се неопходни. Ништо не заборави, сè беше спакувано и ставено во куфери, а во големи денгови ги врза алиштата за спиење. Уште чекаше само да се исушат испраните чаршафи, да ги испегла, па да тргне на мачниот пат. Најпосле, и покрај дождливото време, ги спастри и чаршафите, исушени, колосани, испеглани и ги стави во посебен голем куфер. Станко направи и неколку посети, колку за прошка, кај своите добри познаници и видните личности во Ириг, го зеде пасошот, крштелното и свидетелството за завршената класична гимназија, се пазари за пајтонот и уште за една обична кола за алиштата, и така тргна на пат во авојата дваесет и втора година од животот.
Пајтонот се клацкаше низ рамните полиња, Хомер потскокнуваше крај колата, а златната колба му подѕвекнуваше. Станко, исцрпен од неспиење, од мислење и долгото приготвување, се испружи немоќно на седиштето, го наклапуши цилиндарот, та го состави со веѓите, ги префрли нозете една преку друга и ја отвори книгата да чита, а одвреме навреме ќе ја дигнеше главата и погледот ќе му се изгубеше во долгата рамнина, а мислата ќе му потонеше во бурната иднина што го очекуваше.
Му беше жал за родно место, тешко му стана од таа разделба на неговата нежна душа, а особено што во Ириг ја остави својата мила Роза. Потона во такви мисли држејќи ја отворената книгата на скутот, со тага душата му се исполни и солзи му ги натогпија бледите образи. Не можеше да чита, книгата му падна од раце и ја извади од џебот на фибер-цигерот флејтата, на која ѝ ја предаде сета своја болка и тага од љубовно затреперената душа, и се разнесе треперливиот тажен звук на неговата флејта, со прекрасната мелодија на песната.
Nim dein Ring hin
Ehe wir scheiden…
—
Кога допатува до Сава, се превезе со скелето и се упати право во Шабац. Штом стигна таму, дозна за најубавиот хотел, во кој се смести за да се одмори по долгото патување.
Хотелиерот му даде мошне убава соба и Станко се смести таму, откако нареди претходно да се проветри. Откако се изми со млака свода, побара меланж[1], зашто друг пијалак освен вода не пиеше од чисто хумани причини.
Утредента Станко го облече фракот, ја стави белата панделка околу вратот и белите нараквици на рацете, та во официјални посети ги обиколи видните претставници од турската власт во Шабац, им се претстави и се запозна, зашто тоа беше најобичниот ред на учтивост. Тој сакаше со кавалерството и со добрината да ги тепа своите противници. Потоа направи уште неколку посети на видни граѓани и се врати заморен во хотелот за да размисли сериозно што е добро да преземе понатаму.
—
Иако ајдутинот Станко беше со цврст карактер, па не ја напушташе големата мисла дека треба да му помогне на бедниот народ, сепак му беше тешко да ги избере начинот, борбата и одмаздата. Всушност, на одмазда и не мислеше, зашто тој дури и се згрози од беседата на еден прост, необразован свештеник кој в црква, во одежда, а со крст в раце заврши со „варварските“ зборови: „Небото нека проштева, но ние мораме да ја пролееме крвта на нашите угнетувачи и да го одмаздиме Косово“.
Уште тогаш морници му полазија на Станко, и неговата благародна душа, напоена со возвишените примери на благородните јунаци од чистиот класичен извор, се згрози при таквите свирепи зборови, со кои дури и во храмот господов, каде што треба да се сее чиста љубов и благост спрема ближните, со таков грозен тон се прокламираше ѕверската дивјачка борба.
Лицето на Стаико, онака, како по блуткав лек пребледе кога ги чу таквите зборови, сиот се стресе и ги затресе нервозно рацете, извикувајќи: „Ух, ух… крв… крв! Мајн гот… Уф… Ух… страшни дивјачки поими!…“
Значи мораше да преземе штогоде, мораше да измисли каковгоде начин на борба, но како што му прилега на благороден, возвишен ајдутин. Тој се грозеше и со одвратност мислеше на оние крвожедни и крволочни ајдути, ниски и свирепи, кои пролеваа крв човечка, та со неа ги поеја авоите одмазднички мечови, како што беше Новак Старина и другите, слични на него, крволочници, со ѕверски нарави. Тој не можеше ниту да помисли дека еден интелигентен, благороден, возвишен ајдутин смее да ги употреби тие ниски, нечовечки средства, кои не водеа кон вистинската цел, зашто уште од детството ја знаеше изреката, што му беше вечно во паметта: „Nulla salus sine virtute…“
—
По долго размислување пресмета и со умот размисли дека ќе биде најдобро да разбере за некоја добра и примерна ајдучка чета, каде што, се разбира, би можел да биде во добро благородно друштво на луѓе со повисоки, похумани погледи спрема борбата со Турците. Сметаше дека веќе минало времето на дивјачките борби со нож и пушка в раце, и дека модерните ајдути се благородни луѓе високообразовани, кои со благост и смиреност и добрина ќе ги победат неизделканите варвари — Турците.
Понесен од таквото размислување, разбра за некоја ајдучка чета, која дејствутвала на планината Цер (тоа веќе не му се допаѓаше, но што е тука е, се немаше каде).
Вечерта се приготви за пат, се погоди за кола, и си ги собра во малиот, рачен куфер најпотребните работи, колку за да му се најдат додека отиде и додека да ја разгледа ситуацијата (се разбира, таблетите од креозот не ги заборави). Утредента, по негова наредба, го разбуди момчето, кое му ги донесе пред врата обувките исчистени. Ајдутинот Станко се облече официјално, зашто излегуваше пред арамбашата, и откако се дотера си нарача меланж, нареди во колата да му се стави куферот, чадорот и иберцигот (бидејќи нешто времето се матеше), а тој ео рацете си го зеде својот омилон Хорацие малку и духовно да се насладува во свежиот планински воздух.
„Ох, ама тоа ќе му годи на моето кревко здравје!“ — он мислеше задоволен во колата, возејќи се кон планината Цер.
По патот често се фаќаше за џебот за да не му испадне некаде или да не му се изгуби молбата, која ја напиша до арамбашата на ајдучката чета, и кон неа го приложи крштелното, свидетелството за свршената класична гимназија и другите потребни документи.
„Ох, господи, се плашам само да не ме одбијат, а тоа добро ќе му дојде на моето здравје“ — си мислеше прегледувајќи си го свидетелството, во кое од грчки јазик оценката му беше многу добра, а не одлична. Тоа го глочкаше и го јадеше низ целиот пат, зашто се плашеше дека токму тоа може да биде причина арамбашата да не го прими, бидејќи тој е еден од важните предмети.
Кога стигна до планината, слезе од колата, му нареди на коларот да го причека, а тој си го зеде стапчето и ракавиците, па потсвирнувајќи нежно и тажно: „Nim dein Ring hin…“ тргна наудолу, бргу разгледувајќи каде ќе ја најде установата на г. арамбашата да се пријави со својата визит-карта.
Шеташе така младиот, надарен ајдутин Станко речиси цел час и се воодушевуваше од романтичниот предел. И Хомер (него, се разбира, не го заборави) се расони и живна на свежиот планински воздух, па Станко, гледајќи го, мораше со радост да извика неколку пати: „Еве го, просто стана друго куче… Ете што прави чистиот воздух!“
Кога го совлада заморот, седна крај еден извор, се разбира на иберцигот, зашто се плашеше земјата да не е влажна, па одмарајќи се, за да не се напие вода изморен, зеде да го чита Овидија. Хомер се беше стуткал на крајот од иберцигот, па воодушевено дремеше крај својот господар, а Овидиевите стихови го фрлија во блажен класичен сон. Ветрето си шумолеше низ гората, бликот студена вода биеше од карпата и со жуборкање паѓаше по каменот, а славејот се натпреваруваше со латинските стихови. Сето тоа се преплетуваше во прекрасна хармонија, која беше мевлем на Станковата душа, измачена во бурниот живот, а Хомер, со потпрената глава на кривите ножиња, веќе почна да поттрчнува преполн од среќа, сонувајќи како олимписките богови му нудат место во римскиот сенат, а тој со гордост одбива со зборовите: „Повеќе сакам во Србија да бидам куче, отколку во Рим сенатор!“ Некој глас како да брбна во смеа, а Хомер на тоа патриотски залаја и се тргна од слаткиот кучешки сон, но необично се престраши кога здогледа пред себе неколку непознати луѓе во необична облека, а со страшни очи и погледи. Исцимолка луто во својот благороднички страв и побегна кај господарот, кој од страв ја испусти книгата, па сиот пребледен, без да трепне, со вкочанет поглед гледаше во вооружените луѓе што се беа упатиле право кон изворот.
Беа шестмина, со намуртени ајдутски поглед и со спуштени мустаќи; горостасни мажи, развиени, во лицето опалени од сонцето; облеката на нив од груба ткаенина; на појасот им болскотеа јатагани и рачки од револвери, а на рамењата имаа преметнати долги пушки; одеа тивко, волчешкум. Беа изненадени од Станковата висока, прозрачна појава со фракот, со белата панделка, со ракавиците и со цилиндарот на главата.
— Откаде ти, гаду, овдека?… — му се издра со груб глас еден од шестемина страшни луѓе, кој беше меѓу нив најстрашен, а најубаво облечен.
Станко се поклони длабоко, го симна цилиндарот, и почна да мрмори нешто што не се разбираше, и сиот се тресеше како од треска. Хомер по навика, со кривите ножиња застана на лединката и си го закопа синџирот во вратот, па испиште и се извлечка назадечки.
— Каде ги состави Господ два вакви гада?!… — рече еден од нив, покажувајќи на Станко и на Хомер.
— Душа дал за ајдутин! — додаде другиот и сите брбнаа во смеа.
Станко одвај се прибра, та бришејќи го бледото чело од ладната пот, со пелтечење им раскажа што го натерало тажниот јунак да се одметне во зелената гора.
— Па ме бараш мене, арамбашата на ајдучката чета?… А со што си пошол во ајдутство, грешнику?…
Станко наместо одговор ги извади своите документи и ги покажа заедно со молбата до арамбашата, поклонувајќи му се учтиво како помлад пред постар.
— Што е ова?
— Документи и мојата молба за запишување.
Ајдутите брбнаа во смеа.
— А камо ти оружје?… — го праша пак некој од ајдутите, и му намигна на арамбашата.
Станко ја извади од џебот латинската граматика и ја покажа со гордост.
— Па овој кутриов е шушумига!… — изговори еден од нив и сите пак брбнаа во смеа.
— Па тебе Турчинот ќе те убие со дланката при оваа твоја книшка, злосреќнику мој!… — му забележа арамбашата.
— Ама… ама… ова… ќе, ова ќе… него ќе го образува класично, па ќе… па… па… Турчинот сам ќе ја остави Србија!… — изговори Станко пелтечејќи, а ајдутите пак брбнаа во смеа.
— Ако Турчинот не го опаметат јатаганот и пушката и не го научат на памет, сетики, нема да го вразумат ниту таа твоја книшка ниту тоа кривоного кученце! — пак рече арамбашата.
— Па… па… за… зар вие, ве молам убаво, ако смеам да прашам, ги убивате Турците?… — процеда Ставко исплашено.
— Ами што мислиш, соколе? А од каде си?
— Од Ириг.
— Смееш ли да фрлиш пушка?
— Ох, живи бога, немојте да пукате… јас… јас сум нервозен, знаете… Ве молам, немојте да пукате — се преплаши Станко, и за секој случај си ги стави прстите во ушите, а лицето му стана како да очекува удар по главата.
Српските ајдути, простаци, луѓе со селски сфаќања, кои не знаеја друг, повозвишен и поблагороден начин на борба да изберат, освен со нож и пушка да го убиваат непријателот, не можеа да го сфатат широкиот ум на Станко и да ги разберат неговите благородни чувства што се издигаат високо над ѕверски крволочните и необразованите ајдути до потполната височина на благородната и возвишена душа на вистински витез.
Така тие, не сфаќајќи го начинот на борбата на младиот, надарен Станко, почнаа нечовечки да го исмејуваат и да го наречуваат на подбив со разни погрдни имиња. Кога се одморија, и се напија вода, се пошегуваа уште малку, па отидоа подалеку, мислејќи за Станко дека навистина е некаков лудак.
— Дивјаци! — процеди Станко низ забите, кога си отидоа, и нежно си го помилува својот преплашен Хомер.
Со тага во срцето тој увиде дека ќе биде мачно за него да биде во друштво на вакви ѕверски чети, па намисли сам да формира нова чета, со главно седиште во Шабац, а дружината на која сам ќе ѝ биде арамбаша) да ја избере од најинтелигентни луѓе.
Чувствуваше главоболка, та зеде еден прашок антипирин, и бидејќи тоа малку го закрепна, застана тука на слободната природа да измислува големи реформаторски планови за ајдутството, кое мислеше да го искачи на степен на вистинска наука.
[1] Меланж = пијалак од вода со шеќер.
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (2/5)
II
БУРНИ НАСТАНИ ВО МЛАДОСТА НА СТАНКО
Уште онаа случка со глушецот, што ја преживеа во најраната младост, јасно го обележа трнливиот и мачен пат по кој требаше да тргне овој наш јунак со кротки чекори; тоа беше страшен предзнак на немилите бури и витли што ја очекуваа оваа трагична личност на разбрануваното море од неговиот живот. Е, ама: „Овој свет е тиранин на тиранинот, а не пак на благородната душа“, како што беше душата на младиот Станко. Тој тешко ја поднесуваше лошата судбина, зашто беше со нежна природа, која, како некое ретко, благородно растение, наспроти непогодната клима, се одгледува во саксијата на класичното образование (како што би се изразил, барем така мислам, Момчило).
Но Станко добро ја знаеше онаа славна изрека која толкупати ја повторуваше: nulla salus sine virtute…“ и тоа, покрај темелното знаење на исклучоците за третата деклинација, му даваше истрајност, нова сила и понатаму мирно и кротко да чакори по боцкавите трња, што немилата рака на злата судбина му ги втера но врвицата на животот…
—
Израсна младич со бледо слабикаво лице, со натажена, болежлива насмевка и со мечтателни, всушност, дремливи очи, под кои имаше сини подочници дури до јаболковата коска. Од темелното изучување на класиката, лицето му доби некаков чуден израз, како лице на болникав, кој испива некаков гаден лек. Извишен, слаб висок со тесни гради и руса кадрава коса, што му паѓаше по белиот тенок врат, на кој му се забележуваше некакво тажно треперење на дамарите. Кога се движеше, изгледаше како со мака да го пробива воздухот, та начисто гледате како запиња и со нозете и со рацете, десното рамо го накривува и го подигнува, целото тело се разгибува и свиткува со мачен напор. Штом беше влажно времето или штом ќе дувне ветре, или зароси летен дождец, Станко веднаш ќе ставеше бела свилена шамија на устата.
Левата рака при одењето умееше елегантно да ја движи, а токму на таа рака носеше прстен (со скапоцен камен) на малиот прст, на кој Станко беше си го пуштил ноктот да му израсне многу подолг од другите, па убаво и чисто си го држеше и си го дотеруваше на шпиц. Како многу значајни личности што имаа навики, така и тој сакаше во друштво да си го стружи со малото ножче, со седефеста дршка, својот нокт.
Господската облека на него го потсеќаше човека однекаде на оние стихови:
Каков ли е Каица војвода
Во каква ли господска облека.
Се разбира, неговата облека не беше онаа средновековната, како на Каица, туку многу помодерна и му одговараше нему и на неговата појава.
На главата носеше цилиндар, — што болскотеше како светлото сонце; на грбот — жакет со долга опашка, на градите — бел колосан елек широко расечен, та на градите му блештеше белата како снег, пеглана кошула, со бастички; околу вратот јака од румбергерско платно, исто така тврдо испеглана, а повисоко издигната; небаре му ја потпира главата, држејќи му ја под брадата, да не му падне на јунакот; преку јаката свилена панделка со розова боја, елегантно врзана, и се нишка од најмалото поддувнување на ветрето, т е. „кажува откај дува ветрот“. Станко имаше прекрасни панталони, од најубав штоф; на нозете лачени чевли со процеп, а преку нив камаши; на раката — брилјантскиот прстен, пред кој се гледаше да дашуваш и да читаш и „на полноќ, како напладне“; под мишка држеше еластичен стап, со сребрена рачка и со сребро поткован, „што го купуваше јунакот во Ириг во најугледниот дуќан“; во рацете имаше нараквици од еленска кожа, а на вратот му висеа кристални очила.
Бидејќи необично многу ја сакаше народната поезија, која имаше големо влијание на неговата млада чувствителна душа воодушевен од песната за Банот Страхиниќ и од карактерот на овој голем, благо роден јунак, тој ја избра неговата најјуначка црта, та Станко уште од рана младост копнееше да води со себеси пес како и Страхиниќ својот Караман. И таа желба си ја оствари, та си набави некое жолто кученце со криви нозе, само што не го викаше Караман, туку со името на неговиот омилен грчки поет Хомер. Му набави на својот Хомер и златна колба и посребрен синцир, на кој го водеше кога шеташе јунакот по тротоарот, и тогаш со занес ги повторуваше со шепотење најмилите стихови: „ А злат-на-та кол-ба му под-ѕве-ку-ва…“
Но чудна е играта иа судбината: колку што на Страхиниќ му беше жолтиот ’рт Караман од голема помош, толку жолтото кученце на Станко, Хомер, му беше причина за многу зла. Таа постапка и остварувањето на големата идеја да го води со себеси кученцето со златната колба всушност, беше трагичната вина на нашиот благороден јунак.
Неговото кученце беше, како и тој, истинска благост и кроткост; ако не одеше со својот господар, тоа дремеше, и „се грееше мирно свртено накај сонцето“, а кога шеташе со господарот по Ириг, се свиткуваше и се стресуваше од секој шум. Ќе ’рзне ли крај патот куче, или ако нешто посилно тропне, Станко нервозно ќе се стресеше, а Хомер ќе се дрпнеше со кривите ноженца и ќе си го затегнеше вратчето околу колбата, па ќе зацвилеше како лута змија. „Жалоста од Станко му се закануваше на Хомера“, па ќе извадеше путер кифличка, та ќе му дадеше малку да го разгали и да тргнат понатаму.
Малку денови имаше во кои не се случуваше, по некоја бурна случка во прошетките на Станко. Знаеше тој секогаш што го чека, штом ќе се појавеше со Хомер; знаеше дека Ириг никогаш не е мирен, туку дека секогаш ќе наиде на страшни заседи од лошите дечишта со камења (децата уживаа да ги плашат Станко и Хомера), или од некакви големи пцишта, што напаѓаа дивјачки на нежниот кривоног Хомер. Го знаеше тој сето тоа, но тоа го потсетуваше на оние заседи кога од Задар Тодор ги поминувал сватовите низ морскиот остров, кој никогаш не бил „без ајдутин или без сив волк“. И тој како трагичен јунак настапуваше отоворено и смело кон својата судбина; сето тоа, значи, не можеше да го одврати од прошетките по долгото читање и размислување за страдањата и за ропството на српскиот народ.
„Гледаш, смртта му задава грижи,
има нешто напред што го движи“.
Еден дан, тадоа шетајќи, се сретна со госпоѓицата Роза, ќерка на исто така фини и богати родители. Го подизвади Станко цилиндарот, се поклони длабоко, и нежно ѝ го принесе до своите усни руменото раче на Роза изговорајќи: „Кис ди ханд, гнедигес фрајлајн!“. Хомер легна крај неговите нозе, и дремеше збивтајќи, со исплазеното јазиче, а Станко ги поткрена рамениците, ја сврти главата настрана, ја мерна со очите, лицето го смурте како по горчлив испиен лек, цупка со левата нога која малку ја беше свиткал во коленото, мавта со ракавиците, се поднакашлува одвреме навреме по малку, фино, а при тоа ја става свилената шамија на устата, се смешка, и заносно ги оближува усните со јазикот, при што малку подзамижува а госпоѓицата на сличен начин стои спроти него. Разговорот се води нежно, слатко, мило, додека одненадеж бувна некое рунтаво кучиште и го зграпчи за врат Хомера. Списка и заквиче Хомер, вресна Роза и си го покри лицето со рацете, Станко го испушти синџирот, па залелека. Се смешаа и палавите дечиња, та почнаа да го тепаат кучето со камења, се собраа и други кучишта и залааја од сите страни, се направи страшна мешаница и урнебес. Роза ја спрашти по патот препалена. Кутриот Хомер лелекајќи и бегајќи, заглави во една дупка под некаква ограда, каде што „сакаше да избега“, пциге го нападнаа од сите страни, а камења летаа отсекаде. Пискотеше Хомер како лута змија, а Станко ги рашири рацете, па лелекаше гласно и викаше за помош. Едно време, опфатен од болката за Хомер, сакаше да јурне во борбата и да го употреби својот стап, но му болсна дамнешната мисла низ главата дека тој кој се готвува да стане благороден ајдутин, (таа мисла веќе го беше обзела подамна) мора да биде возвишен во своето чувство од обичната маса, и раката му затрепери, а солзи му потекоа, од жал за Хомера, по неговите бледи образи, и стоеше храбро и неподвижно сред тој боен метеж.
„Вистинска моја крв“ — извика веќе изнемоштен од староста татко му, кога Станко, по многу такви доживувања, легна в постела болен и мораше наскоро да оди в бања да ги лекува своите нерви, исцрпени во мачната борба на неговата бујна младост.
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (1/5)
I
ПОТЕКЛОТО И ДЕТСТВОТО
Штом ќе се рече ајдутин, самиот читател помислува дека Станко веројатно се родил некаде таму во Бечкерек или Ириг. И навистина. Овој витез од нашето востание е роден точно во Ириг (иако, меѓу нас речено, не мислам со тоа да ја намалам важноста на Бечкерек), од мошне имашливи и угледни родители.
Мајката на Станко, Емица, беше жена со остра нарав. Грмеше низ куќата, го караше Станковиот татко, владееше добро со сукалото, со кое се вежбаше по гробот на својот маж, таткото на Станко, кој беше професор (веројатно по грчки и латински јазик) и кој многу ги сакаше народните песни и науката за јазикот.
Посигурно е мислењето дека благородниот ајдутин Станко не беше наследил ниту една црта од својата опака и зла мајка, која безмилосно го измачуваше и него и татко му, од кого случајно беше го наследил карактерот и благородниот дух. За негова среќа, а и поради сите други работи, мајка му рано умре, па неговото воспитание во детството остана само под влијание на кротокиот, благ и побожен татко, а сето тоа имаше драгоцени последици низ целиот Станков живот.
Станко како дете беше слабичко, бледникаво, суво, штрклесто дете, со прозрачни уши, со руса, секогаш залижана, свиленкава косичка и како небо нежни сини очи, кои секогаш ве гледаат со некоја тага. Се движеше кротко и тивко; кога одеше низ куќата (особено кога татко му читаше некаква стара книга), ќе си речете дека Станко, со таа своја вишлеста, прозрачна појава, дека е побргу дух, отколку дете. Арно но и класичното воспитување на татко му, сметам, дека многу му помогна во тоа фино движење и однесување.
Со еден збор, дете без замерка: кротко како јагне и мирно, мирно, боже, што би се рекло, како бубалка.
Другите лоши деца се бркаат по улица штом ќе ги пуштат од училиште, се гаѓаат со камења, се тепаат, и какви сè чуда не прават и срамотилаци… Станко грижливо ќе си ги собере своите книги, ќе му ја бакне раката на својот добар учител (тој многу го сакаше и секогаш ќе го погалеше по русата косичка), па тивко, кротко, нога пред нога, право дома. Вистинска татковска крв во него: ако по пат здогледа мравичка или друга бубалка (а како послушно дете гледаше пред себеси да не се сопне), внимателно ќе ја заобиколи, преслушувајќи се патем и шепотејќи си смирено: „nulla salus sine virtute, nulla virtus sine labore“. Дома ќе ги остави внимателно своите книгички, и ќе седне на јаузн[1]: парче милхброд[2] со млеко или кифличка со маџун од шипки. (Кога јадеше никогаш не трошеше). По ужината ќе ги земеше своите книгички и ќе затрепереше неговото меко, нежно гласче, со кое си ги читаше домашните. Откако ќе ги прочиташе лекциите, од јуначките народни песни најрадосно го повторуваше стихот:
„А злат-на-та кол-ба му под-ѕве-ку-ва…“ (како што тој тоа го изговараше).
„Вистинска моја крв!“ ќе изговореше сиот среќен татко му гледајќи си го синот, и со гордост мислејќи како во него сигурно се развива идниот витез.
Бездруго, олку нежното, фино дете многу страдало од палавите дечишта.
Еднаш некој од другарите, знаејќи го Станко и негова „чувствителна душа“ (како што татко му зборуваше за него), донесе во училиштето глушец завиткан во некаква мрежа од танка жица па го фрли пред Станко. Станковите танки нерви (како што рече некој) не можеа да го издржат тој грозен варварски и ненадеен напад, па вресна и падна онесвестен, како свеќа. Го потурија со вода, го триеја со киселина и кога одвај малку го повратија, го однесоа дома. И самоиот учител лично отиде и му го раскажа на татко му на Станко овој немил случај.
— Да, да, чувствително дете, нежна душичка, — шепотеше татко му со гордост.
Учителот го потврди истото.
— А тој тоа ќе го боледува. Тоа е голем потрес за ваквата чувствителна природа… Да, да, тој ќе го боледува… Ни помалку ни повеќе: во него е вистинската моја крв! — заврши татко му на Станко гордо, и си го помилува синчето по бледото чело.
Тоа беше еден од многуте немили случаи од детството на Станко ајдутинот. И навистина, ја одболедува тој таа варварска, свирепа шега од својот другар, всушност недругар.
А и како можеше да поднесе такво нешто! Тој ја имаше вистинската татковска крв во себе, зашто и едниот и друтиот ја вртеа главата, кога момокот ќе колнеше пиле за ручек, и ќе се стресеа нервозно од главата до петиците. А пукањето од пушка, веќе би можело да има потешки последици за истанчените нерви на стариот класник и на неговиот син, тие меки, благородни душички.
Што беше главно, Станко пожажуваше мошне голема дарба и накслоност за учење на класичните јазици. Уште додека неговите другари ги делеа на слогови букварите, тој веќе ги знаеше исклучоците за третата деклинација, а во тоа изгледа беше и првиот зачеток на идејата подоцна да се одметне во ајдутин.
Учителите го фалеа поради одличното учење и примерното поведение, добиваше и награди на крајот на учебната година, а татко му се гордееше со него.
Така растеше малиот Станко, под нежната грижа на својот добар татко, во богата куќа, полна со изобилие, воспитуван за големиот позив на благороден јунак. Во образованието воопшто не му пречеше тоа што често го мачеше неговиот нежен стомак кога ќе се прејадеше мушкацони[3] или палачинки, што ги јадеше со задоволство.
[1] Јаузн = ужина.
[2] Милхброд = колач месен со млеко и јајца (млечен леб, од германски).
[3] Слатки месени со ореви или лешници.
Мртво море (1/5)
Токму во моментот кога седнав да го пишувам овој расказ, ми се појави пред очи сликата на мојата покојна стрина. Кутрата, иста онаква какова што си беше за време на животот. На неа жолтеникаво палто од калмук, кое не ѝ е баш по мера, небаре е скроено за некој друг, кусичко здолниште од истиот калмук и син скутник, пак со жолти цвеќиња; на нозете влечки со топуци, се разбира, со жолт вез, а цела рака подоги отколку што треба. Забрадена со шамија од затвореножолта боја. Лицето ѝ е тажно, полно со брчки, жолто, очите речиси со истата боја како и лицето, погледот изразува некаква вечна очајна грижа; усните тенки, малку модрикави, секогаш гогови за плачење, иако покојната никогаш не ја видов да плаче. Меѓутоа, непрестајно воздивнуваше, офкаше и мрмореше некакво претчувство, се плашеше за сè и сешто. Подгрбавена малку во плеќите, со тесни гради, слаби и воспалени; ќе си ги ставеше рацете под појасот, па разодуваше насекаде низ куќата и дворот, внимавајќи на секоја ситница, а во сè гледаше некакво зло. Дури и кога ќе наидеше на некој најобичен камен во дворот, па и тука предвидуваше опасност.
— Хууу!… Ќе се препне детето, па ќе ја удри главата на овој камен, па ќе си ја скрши! — ќе промрмори со очај на лицето, па ќе го земе каменот и ќе го изнесе од дворот.
Кога ќе седнеме да ручаме, таа туку ќе ми рече:
— Полека јади, можеш да голтнеш некоја коска, па да ти ги скине цревата!
Кога ќе тргне некој од дома на коњ, а таа го испраќа и фучи со рацете под појас:
— Хууу! Внимавај добро! Ѓавол е коњот, само да се исплаши од нешто и ќе рипне, додека да трепнеш скрши глава од ледината!
Ако се оди со кола, таа ќе предвиди стотина опасности, и сето тоа го набројува, мрморејќи си за своја сметка, налутена, во страв и грижа: „Хууу, ќе мрдне коњот настрана, па отиде колата во ендекот!… Не сакаат да внимаваат, но така некаде ќе ги превртат очите во некој ендек“. Кога ќе земе детето дрвце в рака, таа, греншицата, ќе промрмори: „Ќе падне со дрвото, па како што е тоа шилесто, ќе си ги истера очите“. Кога ќе излезе некој од дома на капење, таа цел час пред тргнувањето мрмори по ќошињата: „Поткопала некаде водата, па дури да се слизнеш, отиде во бездната, па после ќе биде олеле мајко, но доцна!… Хууу!… Водата е полоша од огнот. Ќе те свлечка длабочината, па ќе те удави за час“. Се сеќавам, толкупати, уште како дете, како што стоев пред куќи, туку наеднаш стрина ми ќе хукнеше и ќе го почнеше своето злокобно мрморење со рацете под појасот: „Хууу!… Ете каде стои, а ќе падне озгора некоја ќерамида, право по глава, па ќе го убие на место!“ Ќе ме пратеше во нашата селска бакалница, која беше веднаш пред куќата, да ѝ купам нешто за пет пари, сол или пипер, па ќе ми дадеше мудри и претпазливи совети за по пат: „Внимавај по скаливе, и кога одиш немој да зјапаш, туку гледај пред нозе. Ќе се препнеш, некако, та можеш да паднеш и да останеш на место мртов!… Кај овој Турчин (така го викаше бакалот, кој инаку, беше, многу добар човек, туку само затоа што ги бркаше нашите свињи со стап од совојата авлија кога му ја ринкаа бавчата) внимавај, немој да ти даде нешто да јадеш. Ќе ти стави некаков отров, па туку ќе се испрчалиш како мисирче“. Што ѝ да прави човек, или ништо да не прави, во сè мојата добра, покојна стрина мора да најде некоја опасност. Ако спиеш — ху! Ако пиеш вода — хууу!… Ако седиш — хууу, ако одиш, пак тоа несреќно и злокобно — хууу!…
Една недела тргна стрико ми за в црква.
— Хууу! — направи стрина ми со рацете под појас.
— Што ти е? — ја праша стрико ми.
— Хууууу! — беше нејзиниот одговор.
— Па црквата не е војна, па ти да ми фучиш и да ме гледаш небаре ме испраќаш на бесилка, а не во божји храм!
Стрина ми нешто си мрмори, со рацете под појасот, го гледа стрико ми со поглед полн со злокобно претчувство, речиси очајно, па наместо одговор воздивнува горко и длабоко.
— Што ти е, будала жена ли си ти?
— Може некој ајдутин да излезе од шумата, па туку, само крц со ножот! — велеше стрина ми, напинајќи се со сета сила кога зборуваше, а сепак со шепотење. Чудно така секогаш зборуваше таа. Бог да ја прости!
— Каков ајдутин на сред бел ден кога кај нас немало ајдуци ни ноќе, откако јас знам за себеси?!
— Не е секој ден Велигден… Ќе те фатат, ќе те свлечкаат в шума, па ќе те одерат како јарец… Хууууу!
Стрико ми, сиромав, баш се сеќавам како вчера да беше, се прекрсти со левата рака, па излезе налутен, а стрина ми си ги стави рацете под појас, гледаше по него очајно, со поглед полн со лоши претчувства, и туку зашушка на свој начин:
— Заколат како јагне!… Хууууу!
Да, таква беше мојата покојна, добра и умна стрина. Сега, кога го пишувам ова како да ја гледам пред очиве и како да го слушам она нејзино злокобно мрморење.
Да беше жива, кутрата, таа на секој начин, со искрено очајување ќе најдеше илјадници опасности во овој мој расказ: во секоја реченица, во секој збор, во секоја буква. Просто небаре ја слушам како ми претчувствува зло и си мрмори за себе со својот карактеристичен глас:
— Хууууу!… Ќе дотрча жандармот, па за час ќе те затвори!
— Хууууу! — за час в затвор — што би рекла мојата покојна стрина. Да се сеќава човек на своите покојни, мили и драги, тоа е убава работа, и јас навистина заслужувам пофалба во тој поглед, но на крајот на краиштата, што рекол некој, каква врска има мојата покојна стрина со овој расказ?
Ако сакаме искрено да зборуваме, и јас се чудам: по ѓаволите, каква врска може да има мојата стрина со сета оваа работа? Колку што имаат врска Народното собрание и Сенатот. Но, ете така, тоа што се мора се мора, кој те прашува пак што има врска и смисла. Барем кај нас, му благодариме на бога, ако никаде на друго место, владее тој умен обичај сè да се работи наопаку, како што не треба, без смисла и ум, па кај би можел тогаш јас дури и да помислам дека во оваа земја, каде што е сè без смисла, единствено овој мој расказ има, божем, некаква смисла. Тхе, кога ни е таква прекрасна судбината, тогаш — нека оди како што оди.
— Хууууу! — што би рекла стрина ми.
—
Но кога ќе размисли човек подобро (то ест ако воопшто има луѓе што се занимаваат и со тој опасен спорт), на мојата покојна стрина мора да ѝ даде подлабоко значење.
Замислете само, каква улавштина ми се увртела во главата.
Во многу нешта целата оваа „мила и напатена земја“ ми личи на мојата покојна стрина.
Во детството, пред да тргнам в училиште, ме воспитуваше сиротата стрина, и тоа, се разбира, како умна жена, без тепање, а потоа јас одев на училиште, каде што, од основното училиште, па до највисокото, програмите беа толку прекрасни што јас и ден денес верувам дека стрина ми била, кутрата, во Просветниот совет и имала најсилно влијание. Значи, училиштето ми го продолжи воспитанието исто онака како и стрина ми, само малку посовршено, со ќотек.
Училиштето, морам да признаам, ми беше многу полошо и потешко од стрина ми. Веднаш, уште со букварот, почнаа поуките како треба да се однесуваме:
„Доброто дете си оди од училиште право дома, мирно, нога пред нога, гледа пред себе, а не се џари лево и десно. Кога ќе дојде дома, ќе си ги остави внимателно книгите, ќе им бакне рака на постарите, па ќе седне на своето место“.
„Кога тргнува од дома за в училиште, пак исто така: си оди мирно, нога пред нога, гледа пред себе, и, штом ќе дојде в училиште, ќе си ги остави книгите и седнува мирно на своето место, а рачињата ќе си ги испружи на клупата.“
Гледате учениче: мирно, слабичко, со десната рака си ги држи книгите, а левата си ја стиснало на бутот; лицето му е смирено, главата му е наведната накај земјата (полно клавче знаење), со толкаво внимание гледа пред себе, што лиценцето веќе му добива смешен израз; оди, то ест — мрднува со ножињата по еден сантиметар, не се џари ни лево ни десно, иако покрај него врви народ од сите страни. Никаков предмет не смее, ниту може, да го привлече неговото внимание. Така одат и другите деца; полна улица ги има, но тие едно со друго не се гледаат. Влегуваат така, всушност долазуваат нечујно в училиште, седнуваат секое на своето место, ги испружуваат рачињата и седат така мирно и со таков израз на лицето, небаре некој фотограф ги наместил за сликање. Тука го голтаат секој збор на учителот, и пак на ист начин ќе излезат од училиштето. Ете, такви ќе изгледавме ние, да бевме сосема добри деца. На стрина ми таа ука многу ѝ се допаѓаше, но ние не можевме да се управуваме само по неа. Секој од нас грешеше, кој помалку, кој повеќе, и поради тоа, учителот, кој всушност беше добар човек, казнуваше кого повеќе, кого помалку.
— Молам, господине, овој трчаше по патот!
— Да клечи! — ќе пресудеше учителот.
— Молам, господине, овој гледаше низ прозорецот!
— Да клечи!
— Молам, господине, овој разговараше!
Плас, шлаканицата.
— Молам, господине, овој скокаше!
— Без ручек!
— Молам, господине, овој пееше!
Пак шлаканицата.
— Молам, господине, овој играше со топка!
— Да стои!
Нашиот стар, добар учител, не само што беше толку внимателен, та со бодро око гледаше да предупреди за секој несреќен случај што можеше да се случи, поради нашето невнимание, ами по неговите усни шлаканици, доаѓаше веднаш и писмената, умна лектира за младите. Тука беше секогаш: некакво „Стракче“ — го набрал тој и тој, па „Китка цвеќе“ — им го набрал на милите деца тој и тој. Сè убави наслови и убава поучна содржина:
„Си било едно немирно дете, па се качило на дрво и од дрвото се слизнало, паднало, и си ја скршило ногата, и така сиот век останало сакато, без нога.“
„Си било едно лошо дете, не слушало совети, туку трчало по улица, па многу се испотило, го фатило студен ветер, та настинало и паднало в постела од тешка болест. Неговата кутра мајка многу ноќи бдеела над него и плачела. По долго боледување детето умрело и ги ожалостило своите родители. Така не прават добрите деца.“
„Едно, пак, палаво дете шетало по улицата, па го фатила некоја ѕверка и сето го растргнала.“
По секоја прочитана поучна приказничка учителот ќе ни ја објаснеше и ќе ни ја протолкуваше поуката.
— Што читавме сега? — ќе праша тој.
— Ние сега читавме како си било некое лошо дете, па шетало само по улица, а се појавила некаква ѕверка и детето го растргнала.
— На што нè учи оваа приказна?
— Таа приказна нè учи дека не треба да се шета.
— Така е.
— А какво е детето што шетало?
— Тоа е лошо и погано дете.
— А што прават добрите деца?
— Добрите деца не шетаат, па нив ги сакаат и родителите и учителот.
— Многу добро!
„Си било, пак, едно дете, па си седело во собата крај прозорецот, но некое друго дете гаѓало еден гулаб со камен од својата праќа, и не го погодило. Гулабот одлетал весело, а каменот удрил во прозорецот, го скршил и го погодил другото дете во окото, така што окото му истекло и останало засекогаш без око!“
— Какво е детето што седело во собата близу до прозорецот?
— Тоа е лошо и погано дете!
— Што нè учи приказната?
— Приказната нè учи дека не треба да седиме, зашто тоа го прават само лошите и немирни деца.
— А што прават добрите деца?
— Добрите деца не седат во соба каде што има прозорци!
Така, секоја приказничка убаво ќе се објасни и од неа ќе се извлече корисна поука како треба да се однесуваат добрите и послушните деца.
Добрите деца не одат, не трчаат, не разговараат, не се качуваат на дрво, не јадат овошје, не пијат студена вода, не излегуваат в шума, не се капат, и — кој ќе го набројува сето тоа. Накусо речено, бевме преплавени од таквите мудри и корисни поуки, та сите се натпреварувавме кој ќе биде понеподвижен. Горе-долу, сите бевме добри и послушни деца и га слушавме и ги паметевме советите на своите постари.
Радоје Домановић 